Aby w pełni zrozumieć zjawisko Edukacji Alternatywnej, na wstępie należałoby wyjaśnić samo jej pojęcie.
Edukacja Alternatywna to swoistego rodzaju forma opozycji wobec państwowego i sformalizowanego systemu szkolnego.
O Edukacji Alternatywnej mówimy wtedy, gdy stwarza ona wybór pomiędzy co najmniej dwiema możliwościami w sferze uczenia się człowieka.
Charakterystyczną cechą omawianej edukacji jest odrzucenie pewnych elementów tradycyjnej szkoły np.:
- odejście od demokratyzacji państwowego systemu szkolnego na rzecz autentycznej humanizacji edukacji
- stworzenie szkoły ujmowanej całościowo i wspierającej wielokierunkowy rozwój aktywności dzieci zamiast tradycyjnego modelu opartego na „sumie przedmiotów szkolnych”
- jak uważa R.Więckowski w tej edukacji chodzi o zastąpienie tradycyjnej funkcji programu, czyli funkcji realizacyjnej funkcją interpretacyjną
- uznanie aktywności dzieci i dzień ich pracy za podstawową organizacyjną formę edukacji.
W tej edukacji także ważną rolę pełnią same alternatywy, które różnicują się następująco:
- kształcenie publiczne i niepubliczne
- kształcenie tradycyjne i innowacyjne
- kształcenie adaptacyjne i emancypacyjne
- wychowanie autorytarne i antyautorytarne
- wychowanie dyrektywne i niedyrektywne
- pedagogika i antypedagogika itp.....
Edukacja Alternatywna sama w sobie jest zjawiskiem ponadnarodowym, występującym prawie we wszystkich krajach o ustroju demokratycznym lub ten ustrój dopiero budujących.
Jej obecność jest możliwa dzięki pluralizmowi i tolerancji panujących w danym kraju oraz otwartość społeczeństwa na „odmienność”, elastyczność i spontaniczność działania. Dzięki temu edukacja ta staje się trwałą, dopełniającą częścią kultury współczesnej.
Istota i założenia Edukacji Alternatywnej
Edukacja Alternatywna żeby móc zaistnieć musi najpierw spełniać warunek negatywny poprzez rozpoznanie w obszarze swojej rzeczywistości tego, czego pedagodzy nie zamierzają kontynuować lub uwzględniać w swojej własnej działalności.
Innymi słowy edukacja ta pojawia się wówczas, gdy dotychczasowe jej rozwiązania nie sprzyjają realizacji dobru, a wręcz odwrotnie, naruszają go lub wchodzą z nim w konflikt i faktycznie sprzyjają celom dokładnie przeciwstawnym np.;
- pod hasłem moralność – demoralizują
- chcąc uczyć jednego – uczą czegoś zupełnie innego
- czasem zabijają samą chęć do uczenia się czegokolwiek.
I tu właśnie nasuwa nam się kolejne pytanie dotyczące podstawowych założeń Edukacji Alternatywnej.
Do głównych założeń tejże edukacji należą :
- Humanizacja edukacji
Humanizacja edukacji mówi nam, iż każde dziecko ma indywidualną drogę rozwoju. Wychowanie i nauczanie pomaga mu w tworzeniu siebie .
Humanizacja edukacji oznacza tez pełne poznanie potrzeb i aspiracji edukacyjnych dzieci, stymulowanie ich rozwoju i ich zaspakajanie.
- Zastępowanie tradycyjnych pojęć nauczania, metod nauczania, metodami wspierania aktywności edukacyjnej dzieci ( formy percepcyjno – innowacyjne)
- W pracy pedagogicznej eksponowaną pozycję zajmuje tzw „przymus wewnętrzny” jako podstawowe źródło aktywności edukacyjnej.
Wyłączne lub prawie wyłączne stosowaniem w edukacji przymusu
zewnętrznego może przybrać postać tzw „ pedagogicznej tresury”,
która jest często spotykana w państwowym systemie oświaty.
- W edukacji alternatywnej następuje zamiana funkcji programu, z funkcji realizacyjnej na funkcję interpretacyjną programu, która wykorzystuje treści programowe, bierze pod uwagę potrzeby edukacyjne dzieci oraz wspiera ich aktywność.
- Ważną cechą edukacji alternatywnej jest diagnozowanie osiągnięć rozwojowych dzieci przy wykorzystaniu metod obserwacyjnych. Jej wyznacznikiem jest tzw ocena opisowa.
- W wielu koncepcjach alternatywnej edukacji podejmuje się próby odejścia od lekcyjnych form organizacyjnych szkoły na rzecz założenia, że podstawową formą organizacyjną edukacji jest dzień pracy i aktywność dzieci. Założenie to ma bardzo poważne konsekwencje. Np. w planowaniu pracy zwraca się uwagę nie na tzw „przydziały godzinowo-przedmiotowe”, ale na całościową koncepcję organizacyjną, umożliwiającą stymulację wielokierunkowej aktywności dzieci w ciągu dnia, tygodnia itp. Jest to, wbrew pozorom, istotna zmiana organizacyjnego funkcjonowania instytucji edukacyjnych.
Założenia ogólne szkolnictwa alternatywnego.
Szkolnictwo alternatywne w stosunku do szkolnictwa tradycyjnego charakteryzuje się nieco odmiennymi propozycjami w ogólnych założeniach.
A mianowicie; cechą konstruktywną tejże szkoły jest przede wszystkim otwarcie na otaczającą rzeczywistość, nastawienie na rzeczy postępowe i twórcze, czyli takie, które pobudzają uczniów do samodzielnej, wręcz samorzutnej działalności poznawczej.
Szkoła z założenia powinna kształtować i rozwijać zainteresowania uczniów, powinna zaspakajać różnorodne potrzeby intelektualne i emocjonalne wychowanków, oprócz tego powinna stanowić filar stymulujący grupowe formy pracy, który dąży do zaszczepienia w dzieciach chęć samokształcenia.
Szkoła taka z góry powinna sprzyjać wielostronnemu rozwojowi dzieci , młodzieży i dorosłych, którzy to także w coraz to większym stopniu i szerszym zakresie musza się uczyć w sposób zinstytucjonalizowany.
Autorzy tego typu rozważań edukacyjnych nie są przekonani ,że szkoła jest „nieunikniona”, lecz wskazują, iż musi to być szkoła wolna od niedostatków czy błędów, charakteryzujących szkołę obecną.
Zaznaczają jednocześnie, że usunięcie tych błędów w szkolnictwie nie jest możliwe poprzez samo „otworzenie szkoły” lecz poprzez wdrążanie zasadniczych zmian dotychczasowego modelu pracy dydaktyczno-wychowawczej.
Według założeń szkolnictwa alternatywnego :
1. uczeń będzie jednocześnie podmiotem i przedmiotem nauczania – uczenia się
2. nauczyciel nie będzie postacią tak silnie eksponowaną, jak w szkole konwencjonalnej, niemniej jego rola ma nadal spore znaczenie.
3. w szkole otwartej (tak nazywamy szkołę alternatywną) uczniowie mają szeroki, częsty i bezpośredni kontakt z rzeczywistością społeczną, przyrodnicza i kulturową. Uczą się zarówno w szkole, jak i poza nią, oprócz tego łączą naukę z pracą, w tym również z pracą zarobkową
4. uczniowie korzystają z pomocy profesjonalnych i nieprofesjonalnych nauczycieli.
5. ich praca odbywa się w grupach kilkuosobowych, a ponad to mają pewien wpływ na dobór treści, metod i środków nauczania –uczenia się.
W wyniku połączenia powyższych założeń i zmiany modelu dydaktyczno- wychowawczego możliwe jest stworzenie szkoły alternatywnej, która w pełni nastawiona jest na dobro wychowanka i nauczyciela, a tym samych utworzenie lepszego systemu edukacyjnego, dającego coraz to pomyślniejsze wyniki nauczania- uczenia się.
Charakterystyka wybranych koncepcji alternatywnych
We współczesnej pedagogice pojawiło się wiele koncepcji edukacyjnych.
Mówi się i pisze o edukacji alternatywnej, edukacji elastycznej, pedagogice humanistycznej, antypedagogice itp. Większość propagowanych koncepcji edukacyjnych opartych jest na tzw pedagogicznej orientacji na dziecko.
Na tej zasadzie swoją koncepcje oparł min Celestyn Freinet.
Celestyn Freinet – francuski nauczyciel praktyk stworzył swoją własną koncepcję alternatywną, której sednem było „Pozwól dziecku się wypowiedzieć-pozwól mu się wyrazić”
Motyw przewodni koncepcji opiera się na rozwoju dziecka, jego naturalnym sposobie bycia, poznaniu dziecka na tle jego naturalnych warunków.
W oparciu o powyższe założenia, koncepcja ta przyjęła następujące techniki, wypierając jednocześnie tradycyjne nauczanie podręcznikowe.
I tak :
· preferowanie swobodnych tekstów połączonych z gazetką szkolną
· doświadczenia poszukujące jako podstawa do samodzielnej pracy
· wspólne planowanie pracy indywidualnej i zbiorowej
· nowe formy oceny poprzez samoocenę i samokontrolę
· różnorodne formy ekspresji twórczej
· referaty i sprawności jako środek rozwijania zainteresowań uczniów
· korespondencje i wymiana międzyszkolna jako środek kontaktów społecznych
· spółdzielnia klasowa jako naturalna forma samorządności
Środki dydaktyczne w klasie:
· biblioteczka klasowa
· kąciki specjalistyczne
· kartoteka fiszek autokorektywnych
· płytoteka
· szafka z narzędziami
· plany pracy uczniów
· wystawki prac
· książka życia klasy
· gazetka wychowawcza
Należy zaznaczyć, iż koncepcja ta jest otwarta, czyli jest w niej miejsce na nowe pomysły i środki dydaktyczne.
Nieco inny program „nowej szkoły” przedstawiła Maria Cackowska, która w swej pracy oprócz głównych założeń, zaproponowała obniżenie progu dojrzałości szkolnej o rok, zakłada nauczanie integralne w klasach 0-1, gdzie treści zebrane są wokół 3 grup tematycznych: rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i problemów wysuwanych przez dzieci.
Praca dydaktyczna według całodziennego scenariusza ma charakter gier dydaktycznych lub zajęć badawczych i twórczych.
Główne założenia koncepcji:
· nauczanie nastawione na pobudzanie działalności poznawczej dziecka oraz rozwijanie jego postaw twórczych przez skłanianie do podejmowania różnorodnej działalności
· kształcenie nastawione na uczenie sposobów rozwiązywania różnorodnych problemów związanych z najbliższym otoczeniem przy wykorzystaniu nabytych doświadczeń.
· W procesie dydaktyczno- wychowawczym łączyć aktywność emocjonalną, intelektualną i praktyczną
· Zapewnić możliwość rozwoju każdemu dziecku
· Uwzględnić podmiotowość ucznia w stosunkach nauczyciel-uczeń, w systemie diagnozowania i oceniania jego osiągnięć szkolnych
· System wartości powinien być jasny, oparty na aktywności jednostki i warunkach moralnych grupy.
Kolejne dwie koncepcje odnoszą się bezpośrednio do wychowania dziecka, ucznia, a które według poniższych uczonych wiąże się ściśle ze szkołą.
Włoska lekarka i pedagog Maria Montessori określa wychowanie jako „pomoc osobie ludzkiej w osiągnięciu przez nią niezależności” Uważa ona , iż najważniejsze w wychowaniu i nauczaniu dziecka są jego zainteresowania, a oferty płynące ze środowiska stanowią pożywkę dla jego rozwoju.
W wyniku tych przekonań stworzyła następujący schemat:
Warunki rozwoju dziecka są prawidłowe, gdy:
- w procesie wychowania uwzględniane są właściwości psychiczne wychowanka
- wychowanek jest umieszczony w odpowiednio zorganizowanym środowisku.
- Otoczenie szkoły jest czyste i estetyczne, estetyka wymaga, ażeby wszystko było doskonałej jakości i atrakcyjne rozmieszczone.
- Pomieszczenia są tak zorganizowane by prowokowały do swobodnego działania
- Materiał ma charakter progresywny i rozwojowy. Dzieli się na 4 kategorie:
1. materiał do ćwiczeń życia praktycznego, związany z troską o samego siebie i środowisko, dotyczący zwyczajów i form grzecznościowych , ćwiczeń związanych z pracami domowymi
2. materiał sensoryczny- kształtujący zmysły i pobudzający aktywność umysłową
3. materiał akademicki
4. materiał artystyczny
Organizacja procesu edukacyjnego.
Poziomy a nie klasy:
· I poziom – 3-6 lat
· II poziom – 6-9 lat
· III poziom – 9-12 lat
Według Montessori taki poziom sprzyja:
indywidualizacji nauczania,
motywacji do uczenia się,
efektywności uczenia się
uspołecznieniu dzieci.
Oprócz tego każdą grupę prowadzi jeden nauczyciel !
I istnieje płynność pomiędzy poziomami, która nie jest ograniczona czasem.
Do zadań nauczyciela należy:
· Przygotowanie środowiska
· Stymulowanie aktywności, podtrzymywanie wewnętrznej motywacji do samodzielnego uczenia się
· Ukazywanie sposobów wykorzystania materiału
· Umiejętne koordynowanie indywidualnej aktywności poznawczej uczniów
· Prowadzenie systematycznej obserwacji i zapisywanie spostrzeżeń
· Wystawianie oceny opisowej
· Mierzenie postępów w nauce za pomocą testów wewnątrzszkolnych
Poza tym tygodniowy wymiar godzin dla nauczycieli powinien wynosić
-25, a całodniowa praca dzieci powinna zawierać dwie przerwy.
Podobny schemat koncepcji szkoły przedstawił inny znakomity uczony – Rudolf Steiner.
Ten niemiecki myśliciel określa, iż wychowanie powinno sprzyjać temu, aby indywidualne „ja” mogło się w pełni rozwinąć. Musi jednak uwzględnić zmienne dla każdego okresu życia możliwości rozwojowe.
Według Steinera nauczyciel jako wychowawca powinien pełnić role:
- „ogrodnika pielęgnującego dziecko jak roślinkę”
- kapłana posiadającego antropozoficzną wiedzę o człowieku, duchowego przewodnika
- lekarza, który naprawia zepsucia cywilizacyjne
- artysty trafiającego do dziecięcego serca i umysłu..
-
Dla Steinera wielkie znaczenie w tej koncepcji posiada sztuka przeżywania oraz własna aktywność twórcza dziecka.
Specjalną role odgrywa, stworzona przez autora, erytmia, czyli sztuka ruchu, który wyraża życie wewnętrzne człowieka oraz jego stosunek do świata i wszechświata.
W wychowaniu religijno-moralnym Steiner dąży do ukształtowania w wychowanku ogólnej pobożności , czci wobec mądrości, piękna i dobra w świecie i w ludziach.
( I faza religijność naturalna, II faza religijność estetyczna, III faza religijność duchowa).
Program szkolny został ujęty w podobny schemat, jak u Montessori, jednakże odnosi się w większym stopniu do samej organizacji i sposobu zajęć.
I tak:
Steiner głosi, że szkoła jest wolnym zrzeszeniem opartym na współpracy rodziców, nauczycieli i uczniów. Jest instytucją samorządną bez struktury hierarchicznej.
Szkoła średnia powinna trwać 12 lat.
Przedmioty : 7 głównych, 5 artystycznych, praktyczne-9 i więcej, (w zależności od wieku i wyboru dziecka) ,uzupełniające ok. 4.
Organizacja :
8-10 przedmioty główne nauczane „epokowo”
10-12 nauczanie ćwiczeniowe
12-14 i 15-17 zajęcia z przedmiotów praktycznych.
2-3 tygodniowe wycieczki.
Oprócz tego klasy powinny liczyć 40 uczniów z podziałem na 2-3 grupy.
Konferencja nauczycieli powinna odbywać się w każdym tygodniu.
Nie powinien istnieć selektywny system oceniania, z korzyścią dla ucznia, nie pozostawia się go na drugi rok w tej samej klasie.
Oraz dzieci z różnych warstw społecznych i o różnym poziomie uzdolnień są wychowywane razem.