Psychologia rozwojowa

CZĘŚĆ I × GRUPA RÓWIEŚNICZA W OKRESIE ADOLESCENCJI

Po co istnieje psychologia rozwojowa? Po to aby badać i określać normy pomocne w poznaniu psychiki dziecka, tak aby mogło prawidłowo się rozwijać w idealnych dla siebie warunkach. Podstawą dobrego wychowania jest dobre poznanie psychiki i odstępstw od norm u dzieci. Psychologia rozwojowa charakteryzuje proces rozwoju psychicznego, bada właściwości i prawidłowości rozwoju psychicznego dziecka oraz czynniki kształtujące jego rozwój. Ten dział psychologii pozostaje także w ścisłym związku z pedagogiką, która zajmuje się sferą wychowania dziecka. Wiek dorastania został wyodrębniony w wyniku podziału psychologii ontogenetycznej.
Początek tego okresu wyznaczają zmiany natury anatomiczno - fizjologicznej, jakie zachodzą w organizmie. One właśnie sygnalizują rozpoczęcie biologicznej fazy dorastania. Fazę tę kończy osiągnięcie biologicznej dojrzałości: zdolności do dawania życia. Ta faza jest nazywana również fazą pokwitania lub pubertalną. Fazę drugą wyznaczają zmiany w sferze psychicznej, przede wszystkim w obrazie własnej osoby. Zakończenie tej fazy wiąże się z osiągnięciem dojrzałości psychicznej, czyli ze zdolnością do decydowania o sobie, odkryciem sensu własnego istnienia i odnalezieniem własnej tożsamości
Wg E. Eriksona adolescencja przypada na lata od 13 do 18 roku życia. To stadium charakteryzuje osiąganie odpowiedzi na pytanie, „kim jestem i kim mogę być”. Jest to skrzyżowanie dzieciństwa i dojrzałości. Dorastający musi ustanowić podstawową tożsamość społeczną i zawodową lub pozostanie nieokreślony co do roli, jaką ma pełnić jako dorosły. Podstawowy czynnik w rozwoju tego okresu to społeczność rówieśników. Obszary rozwoju wg Newmanów to m.in.: obszar dojrzewania fizycznego (wzrost i masa ciała, dojrzewanie seksualne, skok pokwitowy); operacje formalne; rozwój emocjonalny; autonomia w stosunku do rodziców (niezależność emocjonalna, fizyczna, ekonomiczna).

W fazie pokwitania pojawiają się pierwszorzędne i drugorzędne cechy płciowe. Skok pokwitaniowy objawia się szybkim wzrostem ciała. Zmiany w dojrzewaniu fizycznym zależne są od czynników socjoekonomicznych, przy czym większą podatność w tym zakresie obserwuje się u chłopców w porównaniu z dziewczętami.

Jak wspomniałam, dorastanie to okres poszukiwania własnej tożsamości i próby określenia siebie. Młody człowiek poszukuje wiedzy o sobie poprzez refleksję nad sobą. Ujawnia się tutaj tzw. kryzys tożsamości. Jego rozwiązanie zależy od: poczucia wewnętrznej identyczności i ciągłości; dostrzegania tej identyczności i ciągłości przez innych; potwierdzenia percepcji samego siebie w kontaktach interpersonalnych. Młodzież poszukuje własnej tożsamości w stałości stosunku do niej rodziców; tworzeniu nowego obrazu własnej osoby – często poprzez przejmowanie cudzych zachowań, poglądów, przekonań; w sprawdzeniu swoich możliwości fizycznych i psychicznych. Dokonywanie samodzielnych wyborów wiąże się często z przeżywaniem konfliktu między pragnieniem samodzielności a lękiem przed odpowiedzialnością. Brak rozwiązania kryzysu tożsamości prowadzi, zdaniem Eriksona, do trudności w ustalaniu właściwych relacji z otoczeniem, uwzględniających wzajemne wymagania partnerów integracji. Mamy wówczas do czynienia z rozproszeniem ról, poczuciem dezorientacji co do tego, kim się jest. Dorastający może mieć poczucie opuszczenia i rozpaczy i w konsekwencji wycofywać się z otoczenia, a w skrajnych wypadkach – przyjmować negatywną tożsamość, prezentując zachowania bądź postawy sprzeczne z obserwowanymi u rodziców i wychowawców

Światopogląd młodzieży jest wyrazem intelektualnego modelu świata, połączonego z jego oceną. W omawianym okresie ulega on ciągłym przemianom, jest niestabilny. Jego specyficzną forma jest idealizm młodzieńczy. Przechodzi on od optymistycznej wizji przyszłości, przez krytykowanie innych, postawy negatywne, cynizm, do rozróżniania tego, co jest, a co nie jest możliwe do zrealizowania.

Na początku okresu dojrzewania następuje zmiana w postawach społecznych, spadek zainteresowania aktywnością grupy i tendencja do preferowania samotności. Zachowania młodego człowieka są coraz bardziej antyspołeczne. Najgorsze przejawy takiego zachowania występują w ciągu 6 – 12 miesięcy poprzedzających dojrzewanie płciowe – tzn. u dziewcząt w okresie między 12 i 13 r. ż, a u chłopców pomiędzy 13 i 14 r. ż. Po osiągnięciu punktu szczytowego następuje zwykle szybko spadek zachowań antyspołecznych. Taka droga postępowania jest częściowo rezultatem szybkich i daleko idących zmian fizycznych i hormonalnych, zależy również od czynników środowiskowych. Gdy dojrzewanie seksualne dorastającego, różni się od dojrzewania równolatków, następuje poczucie krzywdy. Zmiany fizyczne, powodują nadmierną troskę o siebie i niepokój. Dzieci, które za bardzo martwią się, stają się zbyt sobą zajęte, a więc aspołeczne.

Na omawiamy okres przypada etap moralności autonomicznej (jej początek – 10 –11r. ż). We wczesnym stadium tego okresu sądy dziecka cechują się pryncypialnością. Dziecko uważa, że bez względu na sytuację należy podporządkować się regule. Jego oceny moralne są bardzo surowe (nie uznawanie kłamstwa nawet w szlachetnych celach).

W wieku od 11 do 15 lat dziecko przyjmuje i interioryzuje wiele reguł postępowania w grupie rówieśniczej. W tym okresie przynależność do grupy koleżeńskiej ma dla dziecka bardzo duże znaczenie. Stara się ono podporządkować normom i regułom postępowania obowiązującym w zespole. Współżycie z rówieśnikami stwarza konieczność przystosowania się dziecka do nich, a równocześnie przyswojenia sobie umiejętności oczekiwania od współpartnerów respektowania obowiązujących zasad. Odkrywa ono, że prawdomówność czy też lojalność jest niezbędna w kontaktach z przyjacielem. W tym okresie dziecko musi wytworzyć sobie pewną hierarchię wartości. Zatem na przykład udział w bardziej skomplikowanych zabawach i grach sportowych z regułami jest możliwy dopiero u uczniów klas szkoły podstawowej. W wieku od 12 do 14 lat dziewczęta zaczynają się interesować chłopcami, którzy na ogół wolą przebywać tylko w swoim towarzystwie.

Gdy zainteresowanie zabawą maleje na skutek zmian fizycznych, które wyczerpują energię, i ponieważ nasilają się obawy związane z tymi zmianami, dzieci pragną raczej rówieśników niż towarzyszy zabaw. Członkowie rodziny rzadko zaspokajają potrzeby towarzystwa odczuwane przez dzieci w tym wieku. Tu wystarcza zwykle jeden kolega (lub najwyżej dwóch), który może pełnić rolę zaufanego przyjaciela. Dziecko dobiera przyjaciół spośród członków swych poprzednich grup rówieśniczych albo spośród dorosłych te osoby, które potrafią je „zrozumieć” i chętnie słuchają ich zwierzeń.

Poza kontaktami z rodzicami, które często przyjmują formę buntu, młody człowiek, aby prawidłowo się rozwijać , musi kontaktować się z rówieśnikami. Dziecko wstępuje więc do różnych „klubów”, szuka przyjaźni, nie chce być odtrącone. Maria Żebrowska dokonuje nawet podziału i opisu każdej z grup (mówi o paczkach, grupach koleżeńskich, bandach i gangach). Oprócz tego przedstawia grupy formalne, które zostały stworzone sztucznie, tak aby rozwijać zainteresowania młodzieży, albo uczyć współżycia między sobą (ZHP, kluby, związki i kółka).

Spośród wszystkich towarzyszy dzieci największy wpływ na ich uspołecznienie wywierają przyjaciele. Na ogół kilku przyjaciół przyczynia się do tego bardziej niż jeden, wkład każdego z nich może być bowiem inny. Dziecko samotne zwykle nie jest w stanie, na skutek braku doświadczenia, osiągnąć pełnego, zadowalającego uspołecznienia. Może tego natomiast łatwiej dokonać grupa złożona z dzieci o różnych zainteresowaniach i zdolnościach. Grupa rówieśnicza, czy klasa szkolna ma znaczenie, nie tylko dla rozwoju procesów poznawczych, ale wpływa na wiele innych, istotnych spraw:

1. Grupa może w jakimś stopniu wpływać na zdrowie psychiczne swoich członków. Jednostki izolowane w grupie, w przeciwieństwie do akceptowanych, mają różne problemy psychologiczne wiążące się z ich zdrowiem psychicznym. W niektórych przypadkach izolowani mogą się nawet stać nieletnimi przestępcami.

2. Grupa przekazuje wartości, postawy, normy, itp.

3. Grupa może uczyć swoich członków zachowań społecznie niepożądanych, takich jak zachowania agresywne, używanie alkoholu czy narkotyków.

4. Grupa rówieśnicza bywa często pierwszym źródłem wiedzy i doświadczeń seksualnych.

5. W grupie typu klasa szkolna dzieci uczą się przyjmować perspektywę innych, co jest bardzo ważne dla rozwoju moralnego.

6. W jakimś stopniu grupa wpływa na aspiracje swoich członków w zakresie edukacji. Uczniowie bowiem często wybierają określona szkołę czy kierunek studiów z zależności od tego, co mówią i robią inni.

Odrzucanie lub pomijanie ma różny wpływ na dziecko, w zależności czy jest samotnikiem dobrowolnym czy niedobrowolnym. Najczęstszymi ofiarami odrzucenia lub ignorowania są jednak dzieci nowo zamieszkałe w sąsiedztwie, nie należące do żadnej grupy, upośledzone fizycznie, takie, które nie mogą dotrzymać kroku rówieśnikom, lub dzieci egocentryczne w swoich zainteresowaniach, mające mało do zaoferowania grupie.

Najpoważniejsze zagrożenie dla rozwoju społecznego stanowią uprzedzenia i antyspołeczne zachowanie się dojrzewającego dziecka, doprowadzają one bowiem do złej opinii otoczenia o nim i negatywnego pojęcia własnego „ja”. Odbiegający od przeciętnej przebieg dojrzewania seksualnego jest szczególnie niebezpieczny dla właściwej socjalizacji, ponieważ jego skutki w przystosowaniu psychicznym i społecznym dziecka mają tendencję do utrzymywania się.

Uczestniczenie w życiu społecznym zależy od dojrzałości człowieka. Na tym polu młodzież się dopiero przystosowuje, wpajając sobie odpowiednie normy i wzorce.
W miarę rozwoju uczuć, powstają potrzeby ich realizacji na gruncie wyższym (np. patriotyzm, albo uczucia estetyczne, które wyrażają się w zwiększonej wrażliwości na sztukę albo na piękno). Nastroje emocjonalne mogą podlegać wpływom epoki, w jakiej żyje młody człowiek. Kilkanaście lat temu mentalność młodzieży była inna, niż teraz. Zmiany zależą od takich czynników, jak rozwój mediów, poglądów politycznych, mody, komputeryzacji, itp.

Kiedy następuje przemiana fizyczna i psychiczna dziecka, kształtuje się w nim wola, czyli świadoma działalność. We wczesnym okresie dorastania, pojawia się tzw. przekora czyli krnąbrność i nieposłuszeństwo wobec dorosłych. Dziecko próbuje wtedy dać do zrozumienia, iż to ono ma rację, nawet jeśli jest to dla niego niekorzystne. Zjawisko to trwa przez cały okres dojrzewania i nie ma dokładnej granicy. Dziecko stara się jednak kształtować swoją wolę, tak aby osiągnąć ideał upatrzonej osobowości, czy w dążeniu do np. odporności na ból, poprzez pozbawianie się określonych form przyjemności. Ten proces następuje jednak dopiero u szczytu dojrzewania, czyli w wieku 17/18 lat.

Powyższy proces może prowadzić do kryzysu autorytetu rodziców.
Młodzież zaczyna sama rozumieć i interpretować świat wedle swojego uznania, które staje się najwyższą wartością, bez względu na normy czy zasady. Warto by tu dodać, iż często dorośli próbują odizolować dziecko od otoczenia, którego sami się boją, nie bacząc na fakty, lecz intuicyjnie.

W wieku 18 lat kończy się okres dojrzewania i następuje faza młodzieńcza . W latach 60-tych badacz A. Cole wymienił dziewięć dziedzin, w których te zmiany zachodzą:

- dojrzewanie emocjonalne,

- wzrost zainteresowania płcią przeciwną,

- dojrzewanie społeczne,

- ucieczka spod kontroli domu,

- dojrzewanie intelektualne,

- wybór zawodu,

- używanie wolnego czasu,

- filozofia życia,

- identyfikacja samego siebie.

Kończąc charakterystykę okresu dojrzewania, należy wspomnieć o trudnościach wychowawczych. Bowiem nie wszyscy dorastają wedle oczekiwanych norm i zasad. Trudności wychowawcze rozpoczynają się od negacji woli rodziców, od braku uprzejmości wobec nich do aroganckiego zachowania, ślepego uporu opartego na zasadzie przekory. Przyjmowanie przez dziecko pewnego światopoglądu, który nie ukazuje świata w neutralnym świetle, prowadzi do zaburzeń psychiki, a nauczenie młodego człowieka nowych zasad świata musi polegać na całkowitym zanegowaniu i zburzeniu starego światopoglądu. Na początku prowadzi to do osamotnienia dziecka w świecie, które czuje się zagubione. Dlatego też zasady kulturowe powinny być przyjmowane z dużą ostrożnością przez młodzież.

Dorastanie jest tym okresem, w którym ujawniają się wszelkie nieprawidłowości w rozwoju, który ma doprowadzić młodego człowieka od stanu bycia dzieckiem i wprowadzić go w dorosłe życie. Jest to okres przemian, często nieprzewidzianych, ale prawie zawsze prowadzących do całkowitej kontroli nad własnym „ja” i własnym życiem.

CZĘŚĆ II × CHARAKTERYSTYKA DZIECKA NIEDOSTOSOWANEGO

Opis osoby.

Krystian S. ma 14 lat. Wyglądem zewnętrznym nie różni się od rówieśników. Jest przeciętnego wzrostu, ma drobne problemy z trądzikiem młodzieńczym. Jest wrażliwym chłopcem, raczej cichym i nieśmiałym. Nie ma rodzeństwa. Najczęściej przebywa w otoczeniu dorosłych ludzi, przeważnie rodziny. Dobry kontakt ma z 27 kuzynem, nie mieszkającym jednak w tej samej miejscowości. Krystian od 6 miesięcy mieszka w mieście wojewódzkim. Jego ojciec otrzymał propozycję pracy i dlatego wraz rodziną, przeprowadzili się. Przedtem mieszkali w małym miasteczku. Nadmienię, że rodzice mają wykształcenie wyższe i pracują w swoich profesjach.

Na osiedlu, gdzie mieszkają jest wielu rówieśników Krystiana, jednak on nie kontaktuje się z nimi.

Opis niedostosowania.

Krystian w szkole nazywany jest „nowym”. Nie umie sobie z tym poradzić. Ma wrażenie, że nikt go nie lubi. Nie uśmiecha się, nie zabiera głosu na lekcjach. Na przerwach stoi przy ścianie, na uboczu. Jego samoocena jest bardzo zaniżona, ma on poczucie, że jest inny od grupy.

Osoby z negatywną samooceną funkcjonują źle. Przede wszystkim nie wykorzystują szans na osiągnięcie sukcesu tam, gdzie mają ku temu predyspozycje. Niska samoocena podpowiada im bowiem, że lepiej takich prób nawet nie podejmować. Poza tym często generalizują konsekwencje porażki na wszelkie aspekty swego funkcjonowania i nie uruchamiają mechanizmu autoafirmacji. Co gorsza, stosują także inne destruktywne techniki radzenia sobie z zagrożeniem. Aby obronić i tak już relatywnie niską samoocenę, usiłują nieźle wypaść w porównaniu do innych osób. Żeby to osiągnąć, uciekają się do oczerniania ich i przypisywania im różnych negatywnych atrybutów. Starają się też wytłumaczyć sobie swoje porażki wrogością zewnętrznego świata społecznego, demonstrując negatywne postawy wobec innych ludzi i zamykając się przed nimi.

Klasa nie interesuje się nim, jest od dla niej małowartościowy, ponieważ nic „nie wnosi” do zespołu. Chłopiec nie bierze udziału w imprezach klasowych, szkolnych – symuluje chorobę, rodzice piszą mu usprawiedliwienia, nie domyślając się przyczyn złego samopoczucia, akurat przed ważnymi wydarzeniami w szkole. Pogorszenie w nauce jest banalizowane. Dorośli, zwracają tylko chłopcu uwagę, że jest leniwy. Krystian od pewnego czasu zaczął się zamykać w pokoju, nie zważa na wołania rodziców. Na pytania odpowiada zdawkowo „nie wiem”, „nic”. Chłopiec cały dzień spędza przy komputerze. Bardzo się interesuje sprawami techniki, zagadnieniami komputeryzacji. Zauważa się tutaj, znamienne zastąpienie kontaktu z rówieśnikami – kontaktem z komputerem. Rodzice zauważyli problem w momencie, kiedy ich syn zaczął wybuchać złością, przejawami złych emocji, nawet wybiegał płacząc z pokoju. Takie sytuacje miały miejsce podczas namawiania Krystiana do wyjścia na podwórko czy podczas wyrażania pretensji o jego nieustanną pracę z komputerem.

Nieśmiałość w wieku lat 14 nie powinna mieć takiego nasilenia jak w omawianym przypadku, „spada” ona raczej do zera. Kulminacyjny moment tego stanu przypada u chłopców na 12 rok. U Krystiana ma on bardzo silny wyraz, co uniemożliwia mu dobre funkcjonowanie, nie tylko w grupie, ale w ogóle.

Omawiany chłopiec stał się osobą antyspołeczną. Wie, czego grupa od niego oczekuje, lecz na skutek swych antagonistycznych postaw w stosunku do innych ludzi ignoruje, lekceważy panujące zwyczaje. W rezultacie stał się osobą izolowaną. Nie ma przyjaciół wśród rówieśników.

Rozróżnia się dwa rodzaje izolowanych: 1) dobrowolnie samotnych, którzy odsuwają się od grupy, ponieważ nie interesują ich jej członkowie lub działalność; 2) samotnych nie z własnej woli (do których należy omawiany chłopiec), odrzuconych przez grupę, chociaż chcieliby się z nią identyfikować. „Subiektywnie” dzieci samotne nie z własnej woli mogą myśleć, że grupa ich nie chce i same się od niej odseparowują. „Obiektywnie” natomiast są one rzeczywiście odrzucane przez grupę.

To, jak wielki wpływ na rozwój dzieci wywiera odrzucanie ich lub pomijanie przez grupę społeczną, zależy w pewnym stopniu od tego, jak ważna jest dla nich aprobata i akceptacja społeczna. Na przykład różne potrzeby mają samotnicy dobrowolni i niedobrowolni – pierwsi mniejsze niż drudzy.

Negatywne konsekwencje psychologiczne odrzucenia lub ignorowania przez rówieśników.

Dzieci źle przystosowane:

- są samotne, ponieważ ich potrzeby społeczne nie są zaspokojone

- są nieszczęśliwe i niepewne

- wytwarzają niekorzystne pojęcie własnego „ja”, które może prowadzić do zaburzeń osobowości

- są pozbawione możności nabywania doświadczeń niezbędnych w procesie socjalizacji

- mają poczucie krzywdy, ponieważ są pozbawione przyjemności, jakich zaznają ich rówieśnicy

- czasami próbują siłą wejść do grupy, a to powiększa odsuwanie się grupy od nich i dalsze ograniczanie możności nabywania umiejętności społecznych

- żyją w stanie niepewności co do tego, jakie są reakcje społeczne w stosunku do nich, a to z kolei powoduje, że są lękliwe, nieśmiałe i nadwrażliwe

- często dostosowują się w sposób niewolniczy, w nadziei, że to wzmocni ich akceptację społeczną

Przyczyny niedostosowania.

Do najważniejszych czynników, jakie złożyły się na obecną sytuację Krystiana, należą: wychowanie w otoczeniu dorosłych, brak rodzeństwa, zmiana otoczenia w trakcie roku szkolnego, konieczność szybkiego dostosowania się do nowych warunków.

Ten młody człowiek został wychowany w atmosferze dorosłych osób. Kontakt z rówieśnikami ograniczony był do minimum, ale jednak był. Autorytetem i osobą dla niego zaufaną był wspomniany na początku 27-letni kuzyn. Bardzo ważny proces uspołecznienia w dzieciństwie został zaniedbany. Dlatego teraz, po zburzeniu pewnego rodzaju stabilizacji (mowa o przeprowadzce), tak trudno jest mu się dostosować do nowych warunków. Krystian jest jedynakiem. To powoduje, że pozostawiony jest sam sobie. Nie może porównać swego zmieniającego się ciała, swych reakcji na zmiany w zachowaniu z bliską osobą, tym bardziej, że jak wspomniałam, nie miał należytego kontaktu z dziećmi.

Po przeprowadzce do dużego miasta, poczuł się zagubiony, nie mógł sprostać zadaniom jakie przed nim stanęły, m.in. dojazd autobusem, nowe zasady panujące w szkole, przystosowanie się do nowych sąsiadów. Niestety rodzice nie w porę zorientowali się co tak naprawdę wpływa na zachowanie ich dziecka, zbyt zajęci sprawami zawodowymi.

Ważny czynnik to wejście do nowej klasy w trakcie roku szkolnego, kiedy zespół przygotowywał się do Akademii z okazji dnia patrona szkoły. Nauczyciel zbyt zajęty sprawami imprezy, „przeoczył” wdrożenie nowego ucznia do zespołu klasowego.

Opis leczenia.

Terapia Krystiana S. musi obejmować współpracę całego otoczenia, czyli rodziców, nauczyciela, pedagoga szkolnego czy psychologa oraz zespołu klasowego, uprzednio odpowiednio przygotowanego przez wychowawcę.

Pedagog poinformowany przez rodziców o problemie ich syna, powinien zanalizować dokładnie sytuację. Przyczyn, które miały źródło w przeszłości, jak jedynactwo, czy wychowanie w atmosferze dorosłości, nie da się już usunąć.

Ważne jest uświadomienie dziecku, dlaczego jest odtrącane przez klasę. Powinno wiedzieć, że to nie jest tylko jego wina. Trzeba podnieść jego samoocenę, wskazać elementy, które są ważne i atrakcyjne w nim samym.

Rola nauczyciela powinna polegać na: rozmowie z uczniami, nie mającymi problemów w nauce; zorganizowaniu samopomocy koleżeńskiej (ważny jest udział osób, które są naprawdę chętne do tego przedsięwzięcia); wdrożenie Krystiana do czynnego udziału w życiu klasy; zastosowanie konstruktywnych metod niesienia pomocy uczniom („otwieracze”, aktywne słuchanie), np. za książką T. Gordona „Wychowanie bez porażek”. Krystian musi się poczuć dobrze w szkole, istotne jest zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, należy wytworzyć atmosferę serdeczności i życzliwości.

Rola rodziców. Ważne są rozmowy z synem, poświęcanie mu więcej czasu, interesowanie się jego osiągnięciami, problemami, a przede wszystkim przywiązanie uwagi do jego kontaktów z rówieśnikami. Moja propozycja to zaangażowanie dzieci -znajomych rodziców, np. zorganizowanie przyjęcia urodzinowego- niespodzianki, czy wspólnego wyjazdu na weekend z całymi rodzinami. Aktywność społeczna chłopca ma szansę rozwinąć się po zapisaniu go np. do klubu sportowego, kółka zainteresowań w szkole czy po wysłaniu go na kolonię.

Niedostosowanie tego rodzaju, w przedstawionym przeze mnie świetle, nie jest bardzo głębokie. Ważne jest, że nie rozwiązany problem może się uwewnętrznić tak bardzo, że doprowadzi do poważnego zaburzenia, możliwego do wyleczenia tylko w długiej i kompleksowej psychoterapii.

Plan pracy:

1. Charakterystyka okresu dorastania

Ø dojrzewanie biologiczne

Ø rozwój tożsamości

Ø światopogląd młodzieży

2. Zmiany w sferze społeczno – moralnej

Ø zachowania antyspołeczne

Ø moralność autonomiczna.

3. Grupa rówieśnicza i PROBLEM NIEDOSTOSOWANIA SIĘ.

Literatura:

1. Maria Przetacznikowa i Grażyna Makiełło-Jarża Psychologia rozwojowa wyd. II Warszawa 1977, PWN

2. E. B. Hurlock Rozwój dziecka wyd. III, Warszawa 1985, PWN