Zdefiniowanie agresji nie jest proste. W języku potocznym określenie to jest używane bardzo swobodnie. Psychologowie posługują się terminem działania agresywnego, przez które rozumieją zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody.

Nie można mylić agresji z agresywnością. Według słownika psychologii agresywność jest to skłonność do atakowania. W znaczeniu węższym termin ten odnosi się do czyjegoś wojowniczego charakteru. W sensie bardziej ogólnym agresywność wskazuje na dynamizm mocnej osobowości jednostki nie uchylającej się, ani od przezwyciężania trudności, ani od walki. W jeszcze szerszym znaczeniu agresywność jest podstawową skłonnością, dzięki której istota żywa może zaspokoić swoje potrzeby witalne, w tym głównie żywieniowe i seksualne.

Agresja jest działaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu (Aronson, Wilson, Akert, 1997). Może mieć ona charakter zarówno werbalny jak i fizyczny. Może przynieść pożądany efekt lub zakończyć się niepowodzeniem, zawsze jednak nazwana zostanie agresją. Istotna jest intencja. Jeśli np. ktoś rzuci kuflem od piwa w twoją stronę, to mimo, że schylając się, unikniesz trafienia, czyn ten wciąż nosi znamiona agresji. Jednakże, jeśli jakiś nieostrożny kierowca niezamierzenie potrąci cię, gdy przechodzisz ulicą, to nie określimy tego jako agresji, mimo, że poniesione przez ciebie szkody będą w tym przypadku znacznie większe. Rozróżnia się również agresję wrogą i agresję instrumentalną. Agresję wrogą poprzedza gniew, a jej celem jest zadanie bólu lub zranienie. Zaś agresja instrumentalna służy osiągnięciu innego celu poza zadaniem bólu czy zranienia. Posłużę się przykładem przytoczonym przez autorów wyżej wymienionej pozycji: w zawodowym futbolu obrońcy będą używali wszelkich sposobów, aby pokrzyżować plany przeciwnika i przejąć piłkę. Jest to agresja instrumentalna. Z drugiej strony, jeśli piłkarz zauważy, że przeciwnik gra nie fair, może to w nim wzbudzić gniew i chęć odwetu bez względu na to, czy szanse zdobycia piłki będą większe czy nie. Będzie to już agresja wroga.

 

Krótki przegląd teorii agresji.

Myśliciele, filozofowie oraz autorytety naukowe wyrażają sprzeczne opinie na temat tego, czy agresja jest wrodzonym, instynktownym popędem, czy wyuczonym sposobem zachowania. To stary dylemat, a dyskusje toczą się od wieków. Np. Thomas Hobbes w swym klasycznym dziele „Lewiatan” wyraził pogląd, że człowiek z natury jest barbarzyńcą. Jedynie narzucone przez prawo represje i porządek społeczny hamują ludzki instynkt agresji. Natomiast Jan Jakub Rosseau sformułował koncepcję szlachetnego dzikusa, zgodnie z którą ludzie z istoty swej są łagodni, życzliwi i radośni. Cywilizacja jedynie tłumi dobrotliwą naturę człowieka i wyzwala jego agresję. (Aronson, Wilson, Akert, 1997)

Biologiczne koncepcje szukają źródeł agresji w dynamicznych siłach tkwiących w naturze ludzkiej. Teorie te traktują agresywne zachowanie się i związane z nim przeżycie gniewu jako objaw wrodzonego instynktu walki. Pogląd taki podzielał m.in. Wiliam MacDougall (za: Konopczyński, 1996), który twierdzi, że zachowaniem człowieka kieruje wiele instynktów, jednym z zasadniczych – jest instynkt walki. Stanowi on źródło uczuć gniewu, które są impulsem powodującym wystąpienie różnicy zachowań agresywnych. Gniew powstający na podłożu instynktu walki jest, zdaniem MacDougalla, zjawiskiem pozytywnym z biologicznego punktu widzenia, gdyż pobudza osobnika do zdobycia przedmiotów potrzebnych mu do zaspokojenia potrzeb, skłania do obrony przed atakami oraz umożliwia utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania. Gniew może być wywołany wieloma różnymi podnietami związanymi z doznawanymi niepowodzeniami, które stają się przez to impulsami powodującymi wystąpienie zachowań agresywnych. Również Pierre Bovet (Bovet, 1928) traktował zachowania agresywne jako przejaw instynktu walki. Jego zdaniem instynkt walki to jedna z sił napędowych ludzkiego działania. Wskutek działania hamulców instynkt ten może nie manifestować się bezpośrednio w formie ataku czy napaści, lecz ulegać różnym przeobrażeniom (socjalizacji, dewiacji, intelektualizacji, obiektywizacji instynktu walki).

Teoria agresji oparta na założeniach psychoanalitycznych zakłada, że osobowość człowieka składa się z trzech składników: „id”, „ego” i „superego” (Konopczyński, 1996). Konflikty powstające między tymi składnikami są powodem frustracji, która pobudza do agresji skierowanej przeciw osobom lub przedmiotom. W końcowej fazie działalności naukowej Freud zajął się głównie instynktem życia i instynktem śmierci. Sprzeczność zachodzącą między tymi instynktami uważał Freud za źródło agresji. Według Freuda instynkt śmierci – tanatos – może być skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz. W pierwszym przypadku znajduje swój wyraz w aktach samoagresji, których formę ekstremalną stanowi próba samobójcza. W drugim przypadku objawia się wrogością oraz tendencjami niszczycielskimi i morderczymi. Jak stwierdził Freud: „To się dzieje w każdym człowieku i nie można temu zaprzeczać, sprowadzając życie do pierwotnej postaci, do stanu nieożywionej materii” (Aronson, Wilson, Akert, 1997, s. 465). Freud wyznawał pogląd, że energia agresywna musi znaleźć swoje ujście. W przeciwnym wypadku jej nagromadzenie wywołuje stan choroby. Można ten pogląd obrazowo określić mianem teorii hydraulicznej, wykorzystując analogię do zbiornika, który może eksplodować pod rosnącym naporem wody. Jeśli agresja nie znajdzie ujścia, doprowadzi do wybuchu. Według twórcy psychoanalizy jedna z podstawowych funkcji społeczeństwa sprowadza się do kierowania instynktem agresji i tworzenia form sublimacji tego popędu, czyli przekształcania niszczycielskiej energii w akceptowane lub pożyteczne formy zachowania.

Drugi przedstawiciel psychologii głębi, Adler, twierdził, że zasadniczymi motywami ludzkiego działania są kompleksy niższości, wynikające z posiadania przez osobnika tzw. niepełnowartościowych organów (Konopczyński, 1997). Działania agresywne sprzyjają rozładowaniu kompleksu niższości, mogą również stać się powodem konfliktów i trudności we współżyciu z otoczeniem.

Inny psychoanalityk, Nunberg, podobnie jak Freud, źródeł agresji doszukiwał się w instynkcie śmierci, który nazwał „instynktem utajonym”. Jego istnienia można się jedynie domyślać na podstawie pewnych zachowań świadczących jakoby o chęci niszczenia, np. gryzienie piersi matki przez niemowlę, obgryzanie paznokci ...

Przedstawiciele psychoanalitycznego podejścia do agresji przyjmowali również istnienie wrodzonego, uwarunkowanego genetycznie instynktu agresji, który występuje samodzielnie i obok instynktu płciowego stanowi zasadniczą siłę napędową ludzkiego działania. Skłonność do agresji tkwi potencjalnie w organizmie, frustracja zaś może stwarzać jedynie warunki sprzyjające jej wyzwoleniu się i manifestowaniu na zewnątrz.

Odmienne nieco zdanie na temat agresji mają ci zwolennicy psychoanalizy, którzy odrzucają istnienie wrodzonego instynktu agresji i twierdzą, że u człowieka dominują wrodzone instynkty społeczne. Agresja przejawia się wówczas, gdy instynkty społeczne ulegają zahamowaniu, gdy z pewnych powodów nie mogą być zaspokojone.

Filozoficzna teoria agresji szczególne znaczenie przypisuje zarówno podwzgórzu, jak też korze mózgowej. Te dwie części mózgu funkcjonują antagonistycznie. Pobudzający wpływ procesów zachodzących w podwzgórzu odgrywa istotną rolę w powstawaniu gniewu i towarzyszącemu mu agresywnemu zachowaniu się, natomiast procesy hamowania korowego mogą neutralizować stan pobudzenia powstały w podwzgórzu.

Pobudzenie układu sympatycznego oraz odpowiednich narządów wewnętrznych ma charakter wtórny i jest rezultatem działania impulsów nerwowych pochodzących z obwodowego układu nerwowego, które nie powstają spontanicznie, lecz są następstwem oddziaływania na organizm określonych podniet zewnętrznych.

Behawiorystyczne badania agresji dotyczą zachowań dających się ująć w schemat bodziec-reakcja. Nagradzane reakcje agresywne utrwalają się, co powoduje wytwarzanie się odpowiednich nawyków agresywnego zachowania, jeśli natomiast agresywne reakcje są karane, ulegają one zahamowaniu i wygasają. Nabywanie nowych doświadczeń życiowych prowadzi do stopniowego różnicowania podniet, w rezultacie czego pobudzający lub hamujący wpływ na agresywne zachowanie się zaczynają wywierać jedynie ściśle określone (nie podobne) rodzaje nagród i kar.

Behawioryści wykazali również istnienie zależności agresywnego zachowania się od pewnych warunków środowiskowych. Stwierdzono, że wzory agresywnego zachowania się członków grupy oraz anonimowość jednostki działającej w grupie wpływają pobudzająco na występowanie zachowań agresywnych. Jednostka zachowuje się w sposób agresywny wtedy, gdy działa wspólnie z grupą, która dostarcza jej wzorów takiego zachowania, aprobuje je zapewnia jej anonimowość. Czynniki o charakterze społecznym mogą również przeciwdziałać agresji, np. występujące w otoczeniu wzory nieagresywnego zachowania się oraz dezaprobata wyrażana przez członków grupy.

Behawioryści uznali również istnienie czynników wrodzonych, mogących mieć wpływ na intensywność i częstość występowania reakcji agresywnych. Te czynniki to pewne cechy temperamentu: impulsywność, poziom aktywności, intensywność reakcji i niezależność. Impulsywność polega na braku wyrobionych hamulców przeciwdziałających agresywnemu zachowaniu się, łączy się z brakiem cierpliwości i niskim progiem tolerancji na frustrację. Dużą impulsywność wykazują małe dzieci.

Poziom aktywności przejawia się w ogólnej ruchliwości. Jednostka ruchliwa, energiczna nawiązuje liczniejsze kontakty społeczne niż jednostka bierna, co stwarza większe możliwości wystąpienia u niej zachowań agresywnych. Intensywność reakcji zależy od pobudliwości uczuciowej.

Niezależność to tendencja do niepoddawania się naciskowi grupy, jej członków, co niejednokrotnie prowadzi do różnych konfliktów.

Wymienione właściwości temperamentu mogą być powodem różnic indywidualnych, przejawiających się w intensywności i częstotliwości występowania reakcji agresywnych. Istnienie tych różnic behawioryści tłumaczyli przebiegiem procesu uczenia się oraz wpływem czynników wrodzonych związanych z typem układu nerwowego i funkcjonowaniem gruczołów wydzielania wewnętrznego. Choć wymienione cechy temperamentu są do pewnego stopnia wrodzone, to nie powodują one w sposób konieczny wystąpienia zachowań agresywnych. Stwarzają one jedynie stan pewnej gotowości do agresji, który aktualizuje się pod wpływem działania określonych podniet zewnętrznych.

Badania dotyczące genezy agresji były prowadzone również przez psychologów zajmujących się wpływem frustracji na zachowanie się człowieka. John Dollard twierdził, że frustracja powoduje wystąpienie pobudzenia emocjonalnego w formie gniewu, złości, wrogości, będącego wewnętrznym impulsem do wystąpienia agresji. Dzieje się tak tylko w niektórych sytuacjach frustracyjnych. Sargent uważał, że pobudzenie emocjonalne powstałe pod wpływem frustracji może przybierać zarówno postać złości, gniewu, wrogości, zawiści, jak tez obawy, niepokoju, strachu, zawstydzenia, poczucia niższości. Natomiast Miller twierdził, że nie zawsze frustracja musi prowadzić do agresji. Czynnikiem powodującym w sytuacjach frustracyjnych wystąpienie reakcji nieagresywnych jest kara lub nawet sama groźba kary, które wpływają hamująco na impulsy pobudzające do agresji. Teza Millera została potwierdzona przez wiele badań.

Scot i Fredericson wykazali, że sytuacje frustracyjne związane z działaniem podniet bólowych o różnej intensywności mogą wywołać powstanie różnych rodzajów reakcji i towarzyszących im przeżyć uczuciowych (Konopczyński, 1996). Silne podniety bólowe powodują ucieczkę oraz strach, słabe natomiast są impulsem wywołującym wystąpienie zachowań agresywnych i towarzyszących im objawów gniewu. Sears potwierdził eksperymentalnie, że frustracja wywołuje wystąpienie wielu zachowań nieagresywnych, przybierających formę, m.in. fiksacji, regresji lub sublimacji. Inni naukowcy uzyskali podobne wyniki.

Ogólnie możemy powiedzieć, ze istnieje wiele różnych reakcji na frustrację, przy czym mogą to być zarówno reakcje agresywne, jak też nieagresywne.

Społeczne kontakty z rówieśnikami pojawiają się w życiu dziecka później niż z dorosłymi. Już jednak w wieku przedszkolnym zaczyna ono brać aktywny udział w grupie, podporządkowywać się przepisom i regułom, wykonywać polecenia. Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej ta sfera życia ulega intensywnemu rozszerzeniu i wzbogaceniu. Dziecko w młodszym wieku szkolnym dąży do towarzystwa swych rówieśników, zaczyna interesować się społecznymi sprawami swojej klasy i wypracowywać własną pozycję w zespole. Po ukończeniu 9 lat jest ono zdolne do dobrowolnego akceptowania pewnych zasad i reguł, bierze udział w grach zespołowych. Jest to „wiek band dziecięcych” tworzonych samoistnie przez młodzież (Pospiszyl, Żabczyńska, 1981).

Dziecięce grupy rówieśnicze powstają spontanicznie, a decyduje o tym najczęściej bliskość zamieszkania czy wspólny teren, na którym spędzają wolny czas. Ich cel to zabawy, ale również próba zdobycia siły przewagi nad innymi, zręczność, przemoc wobec słabszych czy uleglejszych. Niekiedy dziecko przejmuje agresywne wzorce jako swoje własne i stosuje je w praktyce. W tej sytuacji dochodzi do pierwszych wspólnie popełnianych przestępstw.

Działając pojedynczo dziecko jest mniej odważne i śmiałe, natomiast w grupie dzieci zachęcają się wzajemnie do agresji i są zdolne do dokonania czasem bardzo szkodliwych społecznie występków. Grupa wzmaga agresywność wśród jej członków, daje poczucie anonimowości przy popełnianiu chuligańskich czynów. Nie kontrolowane grupy młodzieżowe cechuje okrucieństwo, znęcanie się nad słabszymi, agresywność, gniew.

Ich członkowie mają przeświadczenie o niekaralności swoich postępków, co sprzyja rozładowaniu zahamowań i oporów, ułatwiając przez to wystąpienie zachowań agresywnych, przynoszących agresorowi pewne korzyści (Skorny, 1968).

Działalność przestępcza nieletnich w grupach powoduje szybkie pogłębianie się procesu demoralizacji. Im dłużej nieletni przebywa w gupie przestępczej, tym bardziej zmniejsza się jego szansa resocjalizacji. Systematycznie działająca grupa przestępcza pozostawia w psychice swych członków nabyte umiejętności i przyzwyczajenia przestępcze, które bardzo trudno usunąć (Pospiszyl, Żabczyńska, 1981).

Głównym źródłem agresji jest społeczne uczenie się. Z badań przeprowadzonych przez Bandurę i jego współpracowników (1961, 1963) jasno wynika, że dzieci uczą się zachowań agresywnych przez naśladownictwo i modelowanie. Dzieci naśladują swoich rodziców oraz innych dorosłych i w ten sposób uczą się rozwiązywać konflikty przy użyciu siły, zwłaszcza gdy obserwują korzystny rezultat agresywnego zachowania. Np. w takich grach jak piłka nożna czy hokej, największą sławę zyskują zwykle najbardziej brutalni gracze (oni dostają również najwyższe wynagrodzenie), a zwycięstwo przypada zwykle najbardziej agresywnej drużynie. Tego typu sportowcy służą za wzór młodemu pokoleniu, przekazują mu, że agresja przynosi sławę i powodzenie (Aronson, Wilson, Ekart, 1997).

Istnieją także dowody na to, że wielu rodziców stosując kary cielesne wobec dzieci doświadczało w dzieciństwie przemocy. Przypuszczalnie traktując brutalnie swe dzieci wpaja się im, że przemoc jest właściwym środkiem oddziaływania wychowawczego (Silver, Dublin, Lourie, 1969; Strauss, Gelles, 1980).

Wzorce zachowań agresywnych są dostępne zarówno w realnym świecie jaki i w świecie przedstawionym na ekranie telewizora. Dlatego obecnie szczególną uwagę psychologów, zajmujących się zagadnieniami psychologicznymi, zwraca problem wpływu agresji oglądanej w środkach masowego przekazu.

Dla wielu psychologów agresywność jest ściśle związana z frustracją: dziecko, któremu się zabroniło zabawy, dąsa się lub tupie ze złości. Jak zauważa dowcipnie Freud, nawet lekarz może podświadomie poczuć agresję wobec pacjentów, których nie może wyleczyć. Agresywność może mieć inne przyczyny: H.M. Montager badając reakcje dzieci pozbawionych snu zauważył u nich ataki agresji, po których następowały chwile głębokiego odizolowania od otoczenia. Agresywność u dzieci jest najczęściej spowodowana głębokim niezadowoleniem wypływającym z niezaspokojenia potrzeby miłości lub poczucia braku własnej wartości. Gdy np. uczeń, który nie spełnia wymagań rodziców, jest przez nich karany, nawet jeśli jego wysiłki były autentyczne, to postępowanie takie może wywołać u niego bunt albo załamanie. Uczenie się postaw społecznych odgrywa dużą rolę w hamowaniu agresji. W pewnych społeczeństwach (np. na Tahiti czy w Meksyku) wszelkie przejawy agresywności są poddawane negatywnej ocenie społecznej a nawet piętnowane (za: Karli, Sillamy, 1989). Uważa się, że w każdym społeczeństwie można ograniczyć agresję metodami wychowawczymi, kształtując postawy altruistyczne i pozytywne wartości moralne.

 

B I B L I O G R A F I A

1. M. Konopczyński – „Twórcza resocjalizacja, wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży”, Warszawa 1996, Editions Spotkania System,

2. K. Pospiszyl, E. Żabczyńska – „Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie”, Warszawa 1981, PWN Wyd. 2,

3. Z. Skorny – „Obserwacje, interpretacje i charakterystyki psychologiczne” Warszawa 1968, PZWS,

4. N. Sillamy – „Słownik psychologii”, Wydawnictwo Książnica 1989 r.

5. E. Aronson – „Człowiek istota społeczna”, Warszawa 1995, PWN.