Niemowlę jest od urodzenia istotą społeczną, jakkolwiek nie od razu można nazwać je partnerem społecznym, bo dopiero stopniowo staje się zdolne do nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi i wchodzenia z nimi w interakcje.

Niezaradność małego dziecka i brak możliwości zaspokajania najprostszych potrzeb życiowych uzależnia je bezpośrednio od dorosłych a w szczególności od matki. Z nią właśnie związane są pierwsze wyraźne reakcje społeczne, które tworzą w trzecim miesiącu życia charakterystyczny kompleks ożywienia. W pierwszych miesiącach życia dziecko jest raczej biernym partnerem, a inicjatywa nawiązywania kontaktu podejmowana bywa przez jego otoczenie. Dorośli podchodzą do dziecka, uśmiechają się do niego, zaspakajają jego potrzeby fizjologiczne, biorą je na ręce, bawią się z nim. W trochę późniejszym okresie dziecko samo przejawia już chęć do przebywania z osobą, do której najbardziej się przyzwyczaiło, przejawia się to w: wyciąganiu rączek do osoby zbliżającej się do niego, uśmiecha się do niej, a nawet wybucha śmiechem na jej widok, naśladuje ruchy mimiczne i wydaje różnorakie dźwięki. Zachowanie takie świadczy o tym, że dziecko w wyniku interakcji z osobami dorosłymi przejęło część ich zachowań, jakie zachodziły w stosunku do jego samego.

Dziecko już od czwartego miesiąca życia wyraża niezadowolenie, gdy dorośli, a szczególnie matka, nie zwracają na nie uwagi, uspakajają się zaś pod wpływem pieszczoty. W piątym miesiącu życia niemowlę odróżnia już osoby znane od nieznajomych. Ich pojawienie się wywołuje reakcję orientacyjną i postawę oczekiwania albo strach manifestowany płaczem lub krzykiem. Dzieci przejawiają znaczną chęć do przebywania z osobami, nie lubią przebywać same. Aby osiągnąć swój cel niemowlęta siedmio i ośmiomiesięczne gaworzą i płaczą, dziewięciomiesięczne wykonują rozmaite ruchy i gesty, dziesięciomiesięczne naśladują czynności motoryczne dorosłego np. postukiwanie klockiem o kubek lub poruszanie łyżeczką wewnątrz garnuszka. W tym wieku dziecko podaje samorzutnie zabawkę dorosłemu i ciągnie go za ubranie. Wraz z wiekiem wzrasta zakres i liczba reakcji na obecność i czynności osób z otoczenia oraz zwiększa się liczba i rodzaje sytuacji społecznych, na które dziecko reaguje. Dziecko w okresie niemowlęcym nie tylko przebywa z osobami dorosłymi, ale także z rówieśnikami. W tych kontaktach w miarę upływu czasu zmienia się także zachowanie dzieci względem siebie.

Tabela. Interakcje niemowląt z innymi dziećmi.

Źródło: „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”; red. M. Żebrowska; PWN, Warszawa 1986.; str. 334.

Jednak dla prawidłowego rozwoju społecznego dziecka w wieku niemowlęcym szczególnie ważne są kontakty z dorosłymi, dostatecznie częste i bliskie. Właśnie w toku nawiązywania kontaktów interpersonalnych z dorosłymi dziecko uczy się różnych czynności o charakterze społecznym i przejmuje wzorce zachowania się w konkretnych sytuacjach, uogólniając je potem na sytuacje podobne. Niemowlę asymiluje rozmaite elementy społeczno – kulturowe swojego środowiska, od którego początkowo jest całkowicie uzależnione. Dopiero w dalszych okresach rozwojowych istota ludzka staje się zdolna do selekcjonowania sytuacji i kontaktów społecznych oraz do aktywnego tworzenia swojego środowiska.

W rozwoju dziecka nie tylko ważne są związki interpersonalne między dzieckiem a innymi osobami, ważne są także związki jakie zachodzą w rodzinie także poza dzieckiem. Jeżeli interakcje między członkami rodziny przebiegają w dobrym klimacie emocjonalnym, to wzbogacają one doświadczenia i osobowość dziecka. Jeśli natomiast atmosfera emocjonalna, w jakiej przebiegają interakcje jest chłodna, nieprzyjemna, pełna napięcia, wroga, wówczas działają one na dziecko destruktywnie a nawet stają się czynnikiem uszkadzającym.

Rozwój kontaktów u dzieci przebiega w ścisłym powiązaniu z rozwojem jego życia uczuciowego. Kontakty małego dziecka z otoczeniem są niezbędnym warunkiem rozwoju jego uczuć, a rozwój życia uczuciowego stwarza potrzebę szukania dalszych kontaktów i umacniania istniejących już więzi.

Nawiązywanie związków interpersonalnych w wieku poniemowlęcym przybiera inną formę. W miarę rozwijającej się sprawności lokomocyjnej dziecko zdobywa coraz większą swobodę w pokonywaniu przestrzeni, a utrwalone jeszcze w okresie niemowlęctwa więzi emocjonalno – uczuciowe z dorosłymi, a szczególnie matką, skłania je do poszukiwania towarzystwa najbliższych, podchodzenia, uśmiechania się do nich a w późniejszych miesiącach nawet zagadywania.

Pozytywny kontakt z otoczeniem jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy dziecka. Zależność ta jest w tym wypadku dwukierunkowa. Mowa kształtuje się w trakcie społecznych kontaktów dziecka z otoczeniem, a jednocześnie pogłębia te kontakty, poszerza i wzbogaca. Dziecko, które potrafi już porozumieć się ze swoim otoczeniem za pomocą słów, ma nieporównanie większe możliwości utrwalania więzi społecznej, niż takie, które mówić nie potrafi. Kontakt słowno – społeczny jest jednak z reguły poprzedzony przez kontakt o charakterze działania przedmiotowego. Nie rozumiejąc jeszcze słów dziecko uczy się współdziałać z dorosłym zarówno w zabawie jak i w czynnościach dnia codziennego. Owo współdziałanie polega, z jednej strony na zestrojeniu własnych ruchów z ruchami dorosłego (np. przy karmieniu łyżeczką), z drugiej zaś – na naśladowaniu ruchów wykonywanych przez osobę dorosłą (np. zabawa „kosi – kosi łapci”). Na podstawie tego rodzaju związków rozwijają się wkrótce powiązania słowno – społeczne dziecka z otoczeniem.

W ciągu drugiego roku życia wyraźnie potęguje się u dziecka pragnienie przebywania z dorosłymi, szczególnie zaś z tymi osobami, które wzbudzają w dziecku uczucia pozytywne. Już pod koniec drugiego roku życia dziecko chętnie współdziała z matką lub opiekunką w zakresie czynności dnia codziennego. Dwu i trzylatek nie tylko naśladuje czynności dorosłych, równie łatwo naśladuje indywidualne cechy ludzi, z którymi najczęściej przebywa, ich mimikę, charakterystyczne gesty, sposób poruszania się. W okresie tym dziecko przejmuje również różne „maniery” spotykane w swym środowisku. W drugim i trzecim roku życia dzieci najbardziej upodabniają się do swoich rodziców, nie tylko dzięki zmieniającym się wyrazom twarzy, ale również dzięki przejmowaniu właściwych zachowań rodziców.

W wieku tym zaczynają także szukać kontaktu z rówieśnikami, ma on charakter orientacyjno – badawczy i jest typowy dla tego okresu rozwoju. Dziecko chce poznać swojego rówieśnika, dlatego: dotyka drugie dziecko, popycha, pociąga za ręce, ubranie, włosy. Te właśnie pierwsze kontakty pozwalają dziecku bardzo szybko zebrać doświadczenia natury społecznej. Doświadczenia i obserwacje dzieci w tym wieku wykazują, że pierwsze ich stosunki społeczne zależą w dużej mierze od postępowania wychowawczego opiekunek. Brak opieki pedagogicznej szybko prowadzi do przewagi kontaktów negatywnych między dziećmi. Wynikiem tego dzieci bojaźliwe, słabe są często atakowane przez dzieci agresywne, co prowadzi do uciekania ich od grupy. W drugim roku życia szybko narastają różnorodne reakcje społeczne dziecka w stosunku do rówieśników. Dziecko chętnie naśladuje zarówno dobre jak i złe zachowania. W okresie tym duże znaczenie ma podejście opiekunki, która przez swoje postępowanie, prowadzenie zajęć może, wzmocnić, pogłębić, utrwalić związki w grupie, niestety może też wpłynąć na pogorszenie sytuacji przez swoją niewiedzę.

Dziecko, które w trzecim roku życia jest jeszcze egocentryczne i ledwo uporało się z odróżnianiem siebie od otoczenia – przechodzi w następnych latach głęboką ewolucję, staje się istotą na tyle społecznie dostosowaną do otoczenia, że zdolne jest do uczestnictwa we wspólnych zabawach i zajęciach. Związki interpersonalne w jakie wchodzi dziecko w domu to przede wszystkim związki z rodzicami i rodzeństwem. We współczesnej dwupokoleniowej rodzinie, zwłaszcza w mieście, kontakty z dziadkami i innymi krewnymi są znacznie rzadsze niż w poprzednich pokoleniach. Wzrasta natomiast rola ojca, który przejmuje wiele obowiązków wychowawczych wobec dzieci. Jednak dopiero około piątego roku życia dystans jaki przeważnie dzieli ojca z dzieckiem zmniejsza się, stosunki między nimi stają się bardziej swobodne, mimo, że oparte są bardziej na podziwie niż czułości. Zarówno dziewczynki jak i chłopcy bardziej posłuszni są ojcu i w większym stopniu przejmują się uwagami i naganami niż napomnieniami matki. Pod koniec wieku przedszkolnego stosunek ten wyrównuje się.

Dzieci w tym wieku otoczone nadmierną opieką rodziców albo też wychowywane zbyt tolerancyjnie są zazwyczaj infantylne i nie potrafią nawiązać pozytywnych związków interpersonalnych z rówieśnikami, albo też ich egocentryczne a nawet egoistyczne nastawienie wpływa na odrzucenie ich przez grupę. Związki interpersonalne jakie zachodzą w rodzinie dziecka w wieku przedszkolnym są jeszcze dla niego niestałe, zależne od przeważającego w danym okresie nastroju uczuciowego. Tak więc u trzy, pięcioletnich i siedmioletnich dzieci nasilenie emocji negatywnych w stosunku do rodzeństwa słabnie, a w związku z tym kontakty są przyjazne i pozytywne, natomiast dzieci cztero i sześcioletnie, bardziej pobudliwe w tym okresie, wchodzą w częstsze konflikty z rodzeństwem.

Odmiennie niż z rodzeństwem układają się kontakty społeczne dziecka w wieku przedszkolnym z innymi dziećmi. Wyróżniamy tu kontakty pozytywne, bezkonfliktowe (przyjaźnie dziecięce, związki koleżeńskie, pomoc wzajemna) i negatywne (dążenie do osiągnięcia swojego egoistycznego celu). W kształtowaniu się umiejętności zawierania i udoskonalania związków swoją rolę odgrywają także zabawy. Właśnie w toku zabaw dziecko uczy się dostosowywać do określonych norm i reguł postępowania.

Jeśli chodzi o warunki środowiskowe to dla rozwoju związków interpersonalnych dziecka istotne są: układ stosunków, atmosfera, postawy, przekonania i tryb życia w domu rodzinnym lub instytucji wychowania zbiorowej, zamierzone oddziaływania nauczycieli na terenie klasy i szkoły, swobodne obcowanie dziecka z rówieśnikami. Rola i siła oddziaływania tych trzech głównych środowisk bywa różna, w różnych okresach życia dziecka. W miarę wzrastania dzieci zmieniają się wymagania stawiane im przez te środowiska, i odwrotnie z wiekiem zmieniają się potrzeby dzieci i ich stosunek do grup społecznych, w których życiu uczestniczą, oraz do członków tych grup. Dom rodzinny jest niesłychanie ważny, ponieważ tu dziecko zdobywa pierwsze umiejętności nawiązywania kontaktów, wchodzenia z ludźmi w związki interpersonalne. Te umiejętności przenosi później do przedszkola, szkoły, gdzie radzi sobie w kontaktach z rówieśnikami lub nie, jeżeli w domu nie nabył odpowiednich zdolności. Rola domu pozostaje jednak ogromna we wszechstronnym rozwoju dziecka. Jeśli dziecku zabraknie opieki rodziny, może ono załamać się w szkole tak pod względem rozwoju fizycznego jak i społecznego. Dom dla dzieci jest zapewnieniem im bezpieczeństwa i oparcia uczuciowego w sytuacjach nowych i trudnych. Jednak później przy właściwym kierowaniu nauką szkolną dziecka i jego zachowaniem społecznym, szybko w oczach dziecka zaczyna wzrastać nowy autorytet – nauczyciel, który na terenie szkoły i we wszystkich sprawach z nią związanych zaczyna przerastać autorytet rodziców. Dziecko zaczyna interesować się także innymi dziedzinami życia szkolnego i przedszkolnego, absorbuje je obcowanie z kolegami w szkole i poza nią, praca pozalekcyjna, społeczne życie szkoły, praca organizacji młodzieżowych. Właśnie dzięki różnorodnym kontaktom z rówieśnikami, a później także ze starszymi kolegami, zaczyna intensywnie rozwijać się świadomość społeczna.

Za etapy stopniowego społecznego rozwoju dzieci uważa się:

1. Okres przejściowy przystosowania się do grupy trwający od 6 – 7 do 8 – 9 roku życia. Jest to okres grup „przelotnych”, mało licznych, składających się z dwojga, trojga dzieci tej samej płci i powstających spontanicznie w celach zabawy.
2. Nasilająca się potrzeba nie tylko obcowania, ale i ścisłego współdziałania z rówieśnikami prowadzi do powstania mniejszych paczek, czy większych „band”. Tworzenie się ich przypada na 8 – 9 rok życia i trwa w zmienionej postaci jeszcze w okresie dorastania.

W ciągu kilku pierwszych lat zachodzą też poważne zmiany w stosunkach koleżeńskich między dziećmi. Uczniowie I klasy nie mają przy ich nawiązaniu specjalnych wymagań. Obcują ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają, siedzą razem w ławce, lub razem się bawią. W toku rozwoju zmieniają się kryteria oceny kolegów. W I klasie dobry kolega to ten, kto dobrze się uczy; w II i III klasie dobrym kolegą jest ten, kto pomaga innym, broni towarzysza, z kim można wszystko robić. W klasie IV dobry kolega powinien być sprawiedliwy, śmiały, nie oszukiwać innych, dzielić się tym co ma. Eliminowanie wstrząsów uczuciowych, wykorzystanie wzajemnych sympatii, spowodowanie sytuacji, w których rodzą się między dziećmi stosunki przychylności – wzbogacają nie tylko życie społeczne, ale i aktywność intelektualną.

Związki interpersonalne nawiązujemy przez całe swoje życie. Najbardziej istotne i znaczące nawiązujemy jednak z rodziną. To ona daje nam przykład jak powinno się nawiązywać związki. Rozwój kontaktów społecznych ma duże znaczenie, ponieważ ściśle wiąże się z rozwojem uczuć, zabawy, mowy. Najbliższą osobą dla dziecka jest zawsze matka, to ona pierwsza wychodzi z inicjatywą. Dba o swoje maleństwo, troszczy się o nie przez całe swoje życie, pragnie aby było szczęśliwe. Dzieci na początku także przywiązują największą wagę do kontaktów z matką, jednak później większego znaczenia nabierają dla nich kontakty z kolegami, koleżankami, które po części zajmują miejsce matki.