Na początku lat 80-tych pojawiła się nowa choroba o złożonym obrazie chorobowym obejmującym wiele często współistniejących, dotychczas rzadkich infekcji i schorzeń nowotworowych. Schorzenia te nasiliły się na skutek ciężkiego uszkodzenia systemu odpornościowego (immunologicznego) – nazwano ją nabytym zespołem upośledzenia odporności (Acquired Immune Deficiency Syndrome) w skrócie AIDS.
Pierwsze zachorowania stwierdzono niemal równocześnie w Stanach Zjednoczonych, na Haiti oraz w wielu krajach Afryki równikowej, głównie w Zairze. W rok później pojedyncze przypadki AIDS stwierdzono u mieszkańców niemal wszystkich krajów Europy Zachodniej. W 1988 roku oficjalnie zgłoszono do Światowej Organizacji Zdrowia 81433 przypadki zachorowań na AIDS. Przyjmuje się, że dane te nie były w pełni wiarygodne a liczba ta wynosiła rzeczywiście 100 – 150 tysięcy. Szacuje się, że od 1981 roku do chwili obecnej na AIDS zachorowało 50 milionów ludzi, 16 milionów zmarło. W Polsce chorobę stwierdzono u 12 tysięcy osób. Epidemia AIDS zaskoczyła świat, stała się symbolem bezradności medycznej u schyłku XX wieku. Do niedawna wydawało się, że zarazy dziesiątkujące ludzkość w dawnych wiekach w związku z rozwojem higieny, zabezpieczeń i zastosowania antybiotyków należą do przeszłości. W czasie epidemii ospy, tyfusu, kiły w Średniowiecznej Europie umierało 10 – 25% chorych u pozostałych układ odpornościowy przezwyciężał zakażenie. W przypadku AIDS nie można liczyć na udział organizmu w przezwyciężeniu choroby, ponieważ układ odpornościowy jest zdegerowany i nie stwierdza się samoistnej odbudowy tego układu nawet w okresach ustąpienia objawów.
Przez pierwsze trzy lata trwania epidemii AIDS nie znano czynnika etiologicznego (wywołującego chorobę). W tym czasie AIDS rozpoznawano opierając się na objawach klinicznych i immunologicznych. Ponieważ wystąpienie pełnych objawów AIDS poprzedzone było wielomiesięcznym, stopniowo pogłębiającym się ilościowym i czynnościowym defektem limfocytów T-pomocnych uznano, że komórki te stanowią populację docelową dla czynnika infekcyjnego odpowiedzialnego za rozwój AIDS.
W 1982 roku wysunięto hipotezę, że czynnikiem wywołującym AIDS mógłby być tzw. retrowirus z grupy niedawno poznanych ludzkich wirusów.
Czynnik epidemiologiczny – retrowirus wywołujący AIDS został wykryty niemal równocześnie we Francji przez badaczy Instytutu Pasteura pod kierunkiem dr L. Montagniera i nazwany LAV (Lympademopathy Associated Virus) oraz w USA przez zespół Roberta Gallo w Bethesda w National Cancer Institute pod Waszyngtonem nazwano go HTLV-III /LAV dla podkreślenia zasług obu grup badaczy w jego odkryciu.
W 1986 roku zgodnie z zaleceniem Międzynarodowego Komitetu Taksonomicznego przyjęto nową nazwę HIV oznaczającą ludzkiego wirusa niedoboru immunologicznego (Human Immunadeficiency Virus). Odkryciu wirusa HIV przyczyniło się do ogromnego postępu w diagnostyce AIDS, opracowanie metody wykrywania we krwi przeciwciał pozwala potwierdzić rozpoznanie w przypadku podejrzenia choroby oraz wykrywać zakażenia przebiegające bezobjawowo. Wykrycie przeciwciał anty-HIV nie jest równoznaczne z rozpoznaniem AIDS a świadczy jedynie o tym, że dana osoba jest zakażona wirusem HIV.
Po zakażeniu wirusem HIV istnieje kilka możliwości – pierwszą najkorzystniejszą dla zakażonego jest pozostanie wirusów po ich wniknięciu do komórek w stanie utajenia. Odpowiedzią na zakażenie jest wytworzenie przeciwciał anty HIV. U ponad 90% osób seropozytywnych udaje się wyhodować z limfocytów, u pozostałych nie wyklucza się jego obecności. Prawdopodobnie taka sytuacja jest najczęściej spowodowana przyczynami technicznymi. Opisano również kilka przypadków zdrowych ludzi z grupy wysokiego ryzyka u których stwierdzono obecność wirusa HIV przy braku przeciwciał anty-HIV we krwi, gdyż okres od zakażenia wirusem do wytworzenia przeciwciał może być różnej długości tj. od kilku tygodni do wielu miesięcy . Opisany rodzaj zakażenia określa się jako zakażenie bezobjawowe, a ludzie nim dotknięci stają się nosicielami wirusa. Najnowsze dane wskazują, że na jednego chorego z AIDS przypada około 100 osób zainfekowanych nie wykazujących klinicznych cech zespołu. Może się zdarzyć, że w warunkach sprzyjających wirusowi bezobjawowy nosiciel zaczyna chorować. Drugim typem reakcji na zakażenie jest rozwój choroby o niewielkim nasileniu, czyli zespołu pre-AIDS. Zespół pre-AIDS o różnym stopniu nasilenia występuje znacznie częściej niż pełno objawowy AIDS. Trzecim rodzajem odpowiedzi na zakażenie jest typowy przewlekły AIDS. Czwartą szczególną postacią zakażenia HIV jest ostry AIDS. Jest to najlżejsza i najlepiej rokująca postać choroby. Objawy choroby następują w krótkim czasie od zakażenia (ok. 6 – 14 dni) przeciwciała anty-HIV pojawiają się dopiero po 19 – 56 dniach od zakażenia, często już po ustąpieniu objawów klinicznych. Objawy trwają od kilkunastu dni do kilku miesięcy, po czym ustępują całkowicie. Pozostaje u zakażonego nosicielstwo. Jest to poważny problem, gdyż ostrego AIDS można nie rozpoznać ze względu na podobieństwo tej postaci do mononukleozy i innych ostrych zakażeń wirusowych. Być może, że po przyjściu tej postaci AIDS nie choruje się już na właściwy AIDS.
Jak w każdej chorobie, również w AIDS obserwuje się określoną dynamikę rozwoju schorzenia i obejmuje ona następujące etapy:
I. Przedostanie się wirusa do krwioobiegu,
II. Okres inkubacji (4 – 6 tygodni)
III. Ostra infekcja retrowirusa, tzw. Zespół mononukleozopodobny, samoistnie następujący po 2 – 3 tygodniach,
IV. Okres utajenia trwający 1 – 5 lat,
V. Przewlekłe, uogólnione powiększenie węzłów chłonnych,
VI. Zespół związany z AIDS (ARC-AIDS) – pre AIDS,
VII. Pełno objawowy AIDS (oportunistyczne infekcje, mięsak Kaposiego, chłoniaki mózgu.
Oportunistyczne infekcje różnią się tym od innych, że dają objawy kliniczne tylko u osobników z wrodzonymi lub nabytymi ciężkimi defektami układu immunologicznego. Drobnoustroje wywołujące oportunistyczne infekcje pozostają najczęściej do wielu lat utajone w organizmie i zachowują się obojętnie w stosunku do zdrowego makroorganizmu.
Oportunistyczne infekcje rozwijają się u prawie wszystkich chorych z AIDS. U większości z nich dochodzi do rozwoju licznych procesów infekcyjnych, które doprowadzają do śmierci.