Nie ma na świecie takiego systemu pedagogicznego, który lekceważyłby rolę nauczyciela w procesie edukacji. Mimo, iż systemy te tak bardzo się między sobą różnią, panuje w nich zgoda co do tego, że dobre kształcenie i dobre wychowanie może być dziełem dobrego nauczyciela – wychowawcy. Mówiąc o nauczycielu kierujemy swoją uwagę na ideał. „Jest to człowiek wysoko zaawansowany w poznawaniu, rozumieniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, przede wszystkim w świecie społecznym, w procesach kształcenia i wychowania, a zarazem w twórczym kształtowaniu tych stosunków (...).
Specyfiką pracy nauczyciela jest pełnienie wielu różnorodnych ról zawodowych. Ich dynamika jest następstwem ogólnych przemian społecznych, zmian dotyczących bezpośrednio edukacji i modelu współczesnej szkoły oraz przeobrażeń wewnątrz zawodowych.
Przemiany dokonujące się w naszym kraju niosą ze sobą szereg wyzwań i problemów. Z jednej strony poszerzają zakres wolności i samorealizacji, by z drugiej powodować powstanie wielu trudności, patologii, bezradności ludzi wobec zmieniającego się świata. Zjawiska te w dużym stopniu dotknęły edukację szkolną. Dzisiaj nie żyjemy w świecie stabilnym, przejrzyście urządzonym, z jasno wytyczoną perspektywą. Świat współczesny pogrążony jest w chaosie norm i zasad, a przyszłość rysuje się mgliście. Słowo „pedagog” nabiera szczególnego znaczenia : „to ktoś, kto prowadzi człowieka do pełni rozwoju, kto przewodzi wśród zawiłości ścieżek życiowych i nieustannych wyborów, kto umie mądrze doradzić lub odradzić, kto troszczy się o to, aby inni ludzie, aby każdy człowiek nie stawał się biernym tworzywem dziejów i wielkich mocy politycznych, lecz był samodzielnym podmiotem, sprawcą własnego losu i współtwórcą pomyślności społeczeństwa.
Ludzie zajmujący się oświatą, a zwłaszcza nauczyciel mają do spełnienia misję. W ostatnich latach Polska ma ogromną szansę rozwoju. Wykorzystanie jej, w znacznym stopniu zależy m.in. od nauczyciela. Zachodzące zmiany sprawiają, że w nowych warunkach pojawia się nowy model oświaty, a co za tym idzie zmienia się również rola nauczyciela. Przestaje on pełnić głównie rolę przekazującego wiedzę, a staje się bardziej diagnostykiem, konsultantem itp. , by w rezultacie mógł mieć wzrastający wpływ na wywołanie zmian w uczniach, w wyniku tworzenia nowego środowiska nauki, opierającej się na zasadach współdziałania. Nauczyciel powinien odchodzić od roli instruktora, który jedynie przekazuje wiedzę na rzecz osoby, która ułatwia uczenie się, która tworzy środowisko wychowawcze, w którym znajduje się zarówno miejsce dla wolności jak i pewnej dyscypliny, która niezmiennie towarzyszy każdemu działaniu. Potrzebny jest „mądry, krytyczny, wrażliwy i kompetentny pedagog lecz już nie tylko jako pewny drogi przewodnik, a bardziej jako tłumacz różnych możliwości do wyboru na indywidualnej, osobniczej, niepowtarzalnej drodze do pełni rozwoju podmiotowej tożsamości, do pełnomocnego radzenia sobie w zmaganiach ze światem i losem życia.
Co to znaczy przewodnik ? Według Z. Baumana „przewodnik nie dowodzi, nie narzuca praw, nie jest pracodawcą, nie narzuca celów. On oferuje, przeprowadza, wprowadza, mobilizuje do samodzielności, przekazuje i wzmacnia ambicje po przez przykład własnego znawstwa, sprawności i zaangażowania. Różnica między przewodnikiem a tłumaczem polega na dystansie do treści kultury. „Tłumacz także współuczestniczy w odkrywaniu nowych znaczeń i wartości.
Przewodnia rola nauczyciela w procesie kierowania rozwojem ucznia, wprowadza go w świat kultury. Nauczyciel z racji swojego zawodu rozumianego jako powołanie, ma prawo i obowiązek wprowadzenia ucznia w świat wartości. Sam jednak musi starać się być wzorem, ucieleśnieniem propagowanych przez siebie idei, a nie głosić ich jedynie za pomocą słowa. Osobiste wartości nauczyciela stanowią nieodzowny warunek pożądanego oddziaływania pedagogicznego, są źródłem, z którego czerpie nauczyciel, lecz nie przesądzają jeszcze wyniku tego oddziaływania. Wynik ten zależy od odpowiednich stosunków między nauczycielem a uczniem, od metod, środków i form organizacyjnych jego pracy nad kształtowaniem osobowości wychowanków.
Ważną rolę odgrywają stosunki nauczyciel – uczeń. Współpraca w procesie pedagogicznym powinna być oparta o zasadę dialogu. „Godność osoby ucznia wymaga, by nauczyciel traktował go podmiotowo, uznawał jego prawo wyboru wartości, uwzględniał jego poglądy. Bardziej skuteczna jest swobodna obserwacja zabawnych, nierzadko humorystycznych sytuacji między nauczycielem a uczniem. Umiejętność działania w zespole, zarówno ze strony nauczyciela jak i uczniów ma wpływ na to, jak uczniowie oceniają swoje myślenie, jak zadają ważne dla nich pytania.
Wizja przyszłości, którą nauczyciel chce wykreować lub której chce służyć wymaga przede wszystkim aktywności intelektualnej, szerokiej wiedzy i określonej wyobraźni. Reforma edukacji spowodowała ogromne zainteresowanie różnymi formami doskonalenia umiejętności zawodowych. Nauczyciel w obecnych czasach to człowiek wykształcony, cały czas udoskonalający swój warsztat pracy, rozumiejący, że efektywność działania jego placówki oświatowej w dużej mierze zależy od kompetencji i wykształconej kadry. „Doskonalenie się w zawodzie jest nie tylko instrumentem ciągłej odnowy kwalifikacji, ale może być skutecznym środkiem zapobiegania procesom „wypalania zawodowego” nauczycieli i terapią na już zaistniałe objawy takiego zniechęcenia i utraty motywacji. Trzeba pamiętać również o tym, że dzisiejsze dziecko jest bardzo nowoczesne, obyte z nowoczesnymi osiągnięciami technicznymi. Nakłada to na nauczyciela obowiązek „nadążania” za rozwojem wychowanków, czemu sprzyja jego kształcenie.
W świecie współczesnym znaczenie edukacji stale wzrasta, a jej rola staje się coraz trudniejsza. Rosną wymagania stawiane jednostce, a co za tym idzie rosną oczekiwania wobec edukacji. Przed szkołą stoi niezmiennie duży trud przygotowania młodego pokolenia do życia w świecie pluralizmu moralnych wartości i konieczności wyborów, których każdy człowiek musi dokonywać osobiście. Rolą edukacji jest przygotowanie do wyzwalania i budowania siły w człowieku. Stąd też współczesny nauczyciel powinien posiadać nowe umiejętności.
Podsumowując, każdy nauczyciel, czy tego chce czy nie, wywiera określony wpływ na uczniów ,a tym samym wychowuje: wpływa na zachowanie, sposób myślenia i obyczaje uczniów. W świadomym i metodycznym wychowaniu szkolnym chodzi o to, aby ten wpływ był pozytywny, aby był podporządkowany wszechstronnemu rozwojowi ucznia jako człowieka . We współczesnym świecie, a także w naszej ojczyźnie , gdzie coraz powszechniej dochodzi do głosu przemoc, gdzie słabszy bywa podporządkowany silniejszemu, gdzie autorytety moralne są niszczone przez przemoc i pieniądze - potrzeba nam jak nigdy dotąd autorytetów miłości i prawdy, autorytetów szlachetnych serc i mądrych umysłów. Potrzeba nam ludzi z wyobraźnią. Krótko mówiąc, współczesnego nauczyciela obok gruntownej i rzetelnej wiedzy, którą powinien nieustannie aktualizować i umiejętności metodycznych powinny charakteryzować trzy podstawowe cechy osobowościowe: miłość do drugiego człowieka, łatwość nawiązywania kontaktów i wyobraźnia.
Wzajemna życzliwość i zaufanie nauczyciela do ucznia i uczniów do nauczyciela stanowią właściwą platformę, a więc punkt wyjścia pracy edukacyjnej i warunek jej powodzenia. Im bardziej wychowawcy korzystać będą z szansy stawania się rzeczywistymi autorytetami, doradcami, mistrzami i przewodnikami dla uczniów, tym większe stworzą uczniom możliwości ich pełnego rozwoju, a także przyczynią się do wzmocnienia i wzrostu swojej roli jako nauczyciela. Powinni zmierzać ku tym samym wartościom które wskazują się uczniom.
Być dobrym nauczycielem, to znaczy prowadzić „ku wyjściu z siebie do zadań i do innych ludzi, do ich i własnej wartościowości, po to , by zrozumieć świat, odnaleźć miłość i solidarność, umieć kierować sobą. Nauczyciel „Musi być twórczy, czynny w motywacji, uczuciach i działaniu, tylko bowiem przez czyn człowiek swe człowieczeństwo okazuje i utrwala, tylko w działaniu dla drugich rodzi się i wyraża godność człowieka. Tylko czynem budujemy świat dobra lub zaniechaniem tworzymy świat lęku i pustkę osamotnienia.