Pojęcie osobowości i jej rozwój -Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia osobowości jest bardzo trudne. Istnieje wiele koncepcji osobowości i wiele różnorodnych jej definicji.
Pytanie, na które próbują odpowiedzieć uczeni zajmujący się problematyką osobowości, dotyczy zrozumienia tego, jaki człowiek jest oraz w jaki sposób działa?
W zależności od przyjętych poglądów filozoficznych, jedni uważają osobowość za nadrzędną instancję dynamizującą i ukierunkowującą działanie, inni ujmują ją jako zespół podmiotowych, głównie psychicznych, warunków działania.
Niektóre koncepcje osobowości uwypuklają znaczenie wpływów wrodzonych dla kształtowania się struktury osobowości. Na przeciwległym biegunie znajdują się teorie wskazujące rolę czynników środowiskowych jako wyznaczników osobowości.
Rozwój psychiczny jest to proces, ciąg przeobrażeń dokonujących się w psychicznym funkcjonowaniu człowieka.
W rozwoju psychicznym, a więc i w rozwoju osobowości, można wyróżnić kilka faz. Pierwszą z nich, trwającą od okresu narodzin do czasu osiągnięcia dorosłości, cechują zmiany intensywne. Polegają one na dynamicznym zdobywaniu coraz to nowych jakości (wiedzy, sprawności, umiejętności, cech, postaw, nawyków itp.).
Faza druga obejmuje okres życia od zakończenia rozwoju intensywnego, a więc od osiągnięcia dorosłości, do momentu pojawienia się zmian regresywnych, charakterystycznych dla okresu starzenia się. W fazie tej zaczyna się wyraźnie spadek tempa i ilości osiągania nowych jakości rozwojowych na rzecz utrwalania i rozbudowy tego, co zostało nabyte w fazie pierwszej. Rozwój w fazie drugiej staje się ekstensywny. Zdobycze okresu rozwoju intensywnego ulegają utrwaleniu i - mówiąc obrazowo - poszerzeniu.
Dla trzeciej i ostatniej zarazem fazy rozwoju osobowości jako typowe można wskazać zmiany regresywne, polegające na stopniowym, lecz nieubłaganie postępującym, zakłóceniu - a nawet rozpadzie - większości funkcji psychicznych. Obserwując to zjawisko mówić można o zmianach w psychice i osobowości, charakterystycznych dla okresu starzenia się, wieku senioralnego czy starczego.
2. Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości człowieka
Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Nie jest więc ukształtowana z chwilą narodzin dziecka. Istnieją jedynie wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne, wpływające na dalszy rozwój, ale nie określające go ściśle.
Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze środowiskiem społecznym, co wpływa w decydujący sposób na kształtowanie się osobowości. Poznaje świat, rozwija swe zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby i postawy - wchodząc ze środowiskiem w aktywny kontakt. Aktywność ta ma istotny i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości.
Aktywność własna
Aktywność jednostki wywodzi się z jej wrodzonej zdolności do czynnego zaspokajania potrzeb. Już od wczesnego dzieciństwa człowiek reaguje aktywnie na bodźce płynące ze środowiska. Aktywność człowieka wyznaczona jest zarówno przez biologiczne właściwości organizmu, jak również przez uwarunkowania społeczne. W zależności od cech temperamentalnych jednostka może podejmować działania w określony dla siebie sposób. Percepcja otaczającego świata uwarunkowana jest zarówno tym, jaki jest świat, jak i tym, w jaki - specyficznie indywidualny - sposób jednostka może go odzwierciedlać i włączać w zakres swego doświadczenia poznawczego. Świat otaczający człowieka wyznacza w pewnym sensie zakres jego aktywności. Zjawisko to jest bardziej wyraźne w odniesieniu do małego dziecka, uzależnionego fizycznie od otoczenia.
W miarę dorastania człowiek poszerza swój świat i wzbogaca swoją psychikę. Każdy człowiek modyfikuje oddziałujące nań wpływy zewnętrzne. Przyczynia się tym samym do biegu zdarzeń.
Dorastający człowiek, także w oparciu o własną aktywność, zdobywa coraz nowe doświadczenia, wchodzi w coraz bardziej różnorodne interakcje z różnymi ludźmi, podejmuje złożone zadania, pełni coraz bardziej skomplikowane role społeczne, a tym samym zasadniczo wpływa na kształtowanie własnej osobowości.
Środowisko biologiczne i społeczne
Człowiek żyje w określonym środowisku biologicznym, zróżnicowanym geograficznie, a zatem i klimatycznie. Przystosowuje się do życia w różnym klimacie i w różnej szerokości geograficznej, nie może jednak żyć w atmosferze pozbawionej tlenu lub w temperaturze 100 stopni Celsjusza. Przystosowanie do środowiska biologicznego ma więc pewne granice.
Ludzie przystosowują się dzięki swej wiedzy nawet do wybitnie niekorzystnych warunków środowiska biologicznego. Ta wiedza jest wytworem ludzkości. Jest ona zatem elementem środowiska społecznego człowieka.
Człowiek żyje wśród ludzi zawsze w określonej formacji historycznej i w określonej strukturze. Od chwili urodzenia wchodzi w skład grupy społecznej. Jest członkiem narodu, obywatelem państwa, członkiem rodziny, która z kolei należy do jakiejś grupy społecznej.
Każda trwała grupa społeczna posiada tradycje i reguły postępowania, obowiązujące wszystkich jej członków. Tak więc wszyscy obywatele powinni przestrzegać praw obowiązujących w danym państwie. Istnieją też reguły obowiązujące jedynie członków określonej, mniejszej grupy: student musi podporządkować się regulaminowi Uczelni, pracownik - przepisom obowiązującym w jego miejscu pracy, dziecko - nakazom rodziców.
Człowiek przyswaja sobie reguły postępowania w oparciu o różnorodne doświadczenia społeczne. Przyswojone reguły postępowania powstają jako wynik wymagań grupy społecznej w stosunku do jednostki. W zależności od tego, kim jest dany człowiek, podporządkowuje się on określonym wymaganiom.
Role społeczne
Każdy człowiek pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna to sposób zachowania, którego oczekuje się od jednostki ze względu na miejsce, jakie zajmuje ona w grupie społecznej. Z podjęciem danej roli wiąże się przyjęcie systemu reguł postępowania. Innego zachowania oczekuje się od ucznia, innego od nauczyciela itp. Określona kultura wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na przykład zupełnie inne reguły postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu, inne obowiązują dziś.
Człowiek niemal od pierwszych chwil swego życia podlega różnorodnym oddziaływaniom społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania dotyczące jej sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się w taki sposób, który przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów zachowania, które są sprzeczne z wymogami grupy.
Niektóre role są narzucane jednostce przez społeczeństwo. Są to role wywodzące się z różnic biologicznych między ludźmi oraz z różnic wieku. Są jednak także role, które człowiek wybiera sobie sam. Niezależnie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy też jest mu ona narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać wymagań z nią związanych.
Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez społeczeństwo. Czasem dzieje się tak dlatego, że dana rola jest dla niego za trudna, kiedy ma jakieś negatywne doświadczenia związane z jej pełnieniem. Odrzucanie roli wiąże się często z brakiem właściwych wzorów postępowania.
Osoby znaczące
Na wybór i sposób pełnienia ról społecznych, a jednocześnie na kształtowanie się osobowości, wywierają duży wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie, z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas szczególnie ważni i często decydują o naszym postępowaniu. Osobami znaczącymi są przede wszystkim rodzice, rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Taką osobą może być również ulubiony aktor czy piosenkarz, a zatem osoby, z którymi nie wchodzimy w bezpośredni kontakt.
Osoby znaczące są wzorami do naśladowania. W toku rozwoju jednostka przechodzi stopniowo od naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów zachowania się innych ludzi do przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób bardziej świadomy i do samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach.
Przejmowanie wzorów
Proces przyswajania sobie reguł, które jednostka ma pełnić, konstruowania obrazu samego siebie, uświadamiania sobie potrzeb i sposobów ich zaspokajania (postaw) jest długotrwały. We wczesnych stadiach życia człowieka przejmowanie wzorów odbywa się na drodze empatii, naśladowania, modelowania i identyfikacji.
Empatia to wczuwanie się w stany psychiczne innych osób. Z jednej strony może to być trafne rozumienie czyichś uczuć, z drugiej - doznawanie reakcji emocjonalnej, wywołanej przez spostrzeżenie cudzych emocji.
Naśladowanie jako forma gromadzenia doświadczenia występuje wtedy, gdy jednostka, obserwując zachowanie osoby znaczącej, naśladuje je. Występuje ono wtedy, gdy jednostka znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba, którą naśladuje. Naśladowanie wiąże się z zewnętrznym przejmowaniem reguł postępowania. Dziecko naśladuje matkę nie dlatego, iż uważa, że to, co ona robi, jest moralnie słuszne, lecz dlatego, że jest ona dla niego pierwszoplanową osobą znaczącą.
Naśladowane mogą być nie tylko osoby z najbliższego kręgu dziecka. Występuje przecież także naśladowanie bohaterów seriali telewizyjnych, filmów, bohaterów książkowych czy też ulubionych aktorów bądź piosenkarzy. Ten rodzaj naśladownictwa wiąże się z chęcią ukształtowania siebie na wzór ideału. Wpływa zatem na kształtowanie obrazu JA idealnego.
Bardziej złożonym sposobem przeniesienia doświadczenia jest modelowanie. Jednostka przejmuje od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określone formy zachowania, ale również tendencje uczuciowo-motywacyjne. Przejmowanie emocjonalno-motywacyjnych zachowań od modelu może sprzyjać kształtowaniu się emocjonalnie pozytywnego lub też negatywnego stosunku do innych ludzi.
Kształtowanie osobowości może odbywać się także drogą identyfikacji. Niektórzy uczeni uważają, że identyfikacja to zgeneralizowane modelowanie. Identyfikacja obejmuje tendencję do przejmowania zachowań zewnętrznych i wewnętrznych stanów emocjonalno-motywacyjnych. Identyfikacja wiąże się z chęcią całkowitego upodobnienia się do osoby, z którą jednostka się identyfikuje.
W okresie, kiedy dziecko uczęszcza do szkoły, może identyfikować się także z nauczycielami i swoimi rówieśnikami. W niektórych przypadkach identyfikowanie się z rówieśnikami może prowadzić do kształtowania się osobowości społecznie nieakceptowanej. Dzieje się to wtedy, gdy rówieśnicy, z którymi identyfikuje się jednostka, kierują się aspołecznymi zasadami zachowania.
Rola oddziaływań wychowawczych
Całokształt oddziaływań środowiskowych wpływa na rozwój jednostki. Niektóre z tych oddziaływań są oddziaływaniami niekontrolowanymi, przebiegającymi spontanicznie, inne stanowią wyraźnie sformułowane programy.
Oddziaływanie środowiska przypadkowe i spontaniczne można określić jako wychowanie niezamierzone; oddziaływania zaplanowane i celowe nazywamy zachowaniem zamierzonym. Zmierzają one do uzyskania określonych efektów wychowawczych.
Wychowanie niezamierzone polega na przyswajaniu sobie niejako okazjonalnie różnych zasad zachowania i postępowania.
Przebywając wśród ludzi i obserwując ich, człowiek przyswaja sobie wiele różnorodnych zachowań, poszerzając tym samym swoje doświadczenia indywidualne.
Na ogół matka jest dla dziecka osobą znaczącą. Uczy je ona, że nie wolno kłamać. Kiedy jednak w obecności dziecka mija się z prawdą, nie zdaje sobie sprawy z tego, że choć świadomie dąży do tego, ażeby dziecko wychowywać na prawdomównego człowieka, dostarcza mu swym zachowaniem innych wzorów postępowania. Dziecko uczy się tego, że w niektórych sytuacjach kłamstwo jest wygodne i dlatego dopuszczalne.
Z oddziaływaniem wychowawczym niezamierzonym stykamy się na każdym kroku. Doświadczenia, które dzięki niemu gromadzimy, są bardzo różnorodne i trudno na ich podstawie wypracować jednolity stosunek do wymagań społeczeństwa.
Wychowanie zamierzone to proces celowych i zaplanowanych oddziaływań, ukierunkowanych na efekt wychowawczy. Rodzice i nauczyciele świadomie dążą do tego, aby wychowanek kierował się w życiu określonymi zasadami i w sposób przemyślany dostarczają mu tych wzorów.
Wychowanie zamierzone, świadome, zmierza do kształtowania charakteru człowieka. Jest to zadanie bardzo trudne, ponieważ na jednostkę oddziałuje w toku wiele rodzajów oddziaływań wychowawczych. Niekiedy oddziaływania te są ze sobą sprzeczne.
W procesie wychowania kształtują się trwałe nastawienia wyższego rzędu, składające się na osobowość. Kształtowanie osobowości jest procesem trudnym i długotrwałym, albowiem istnieją sprzeczności między zamierzonymi i niezamierzonymi oddziaływaniami wychowawczymi, a także między wychowaniem świadomym i nieświadomym.
Należy zawsze pamiętać o tym, że wychowawca (rodzic, nauczycielka w szkole czy w przedszkolu), a zwłaszcza wychowawca małego dziecka, ma do spełnienia niesłychanie ważną rolę. Od tego, w jaki sposób będzie się zachowywał i jak będzie postępował z dziećmi zależy w ogromnej mierze proces prawidłowego kształtowania ich osobowości.
Literatura:
1) J. Fenczyn "Dojrzałość jako problem psychopedagogiczny". Zeszyty naukowe WSOMSW, nr 1; Szczytno 1989.
2) J. Fenczyn "Psychologia"; Kraków 1996.
3) M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża "Podstawy psychologii ogólnej"; Warszawa 1982.
4) W. Szewczuk "Psychologia"; Warszawa 1966.
5) T. Tomaszewski "Psychologia"; Warszawa 1975.
6) T. Tomaszewski "Wstęp do psychologii"; Warszawa 1963.
7) M. Żebrowska "Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży"; Warszawa 1979.