Prawa człowieka były produktem dość długiej ewolucji, która trwała kilkaset lat - twierdzą niektórzy autorzy i wypada się z nimi zgodzić. Ewolucja ta miała miejsce w Europie Zachodniej. W procesie tej ewolucji obok zmienności poglądów na temat praw człowieka, zwanych też "podstawowymi prawami" albo "podstawowymi wartościami", zaobserwować można pewne wartości (twierdzenia i sądy trwałe, uniwersalne, dotyczące każdego człowieka bez względu na jakiekolwiek zarysowane na wstępie różnice historyczne, społeczne, światopoglądowe, polityczne i inne) opierające się bowiem ..., na wartościach najbardziej podstawowych, które należą do powszechnego dorobku
ludzkości ..., Analizując europejską myśl filozoficzną można stwierdzić, że bezpośrednie rozważania o prawach i wolnościach człowieka pojawiły się dopiero w czasach nowożytnych. Samo pojęcie "prawa człowieka" pojmowane jako prawo podmiotowe przysługujące człowiekowi z tej racji, że jest człowiekiem, pojawiło się w zasadzie dopiero w wieku 19-stym. Mimo to w epokach wcześniejszych - w starożytności i średniowieczu - zagadnieniom tym poświęcono wiele uwagi.
CZĘŚĆ GŁÓWNA
Formułowane w tej kwestii koncepcje stanowiące niemal od zarania ważny element rozważań filozoficznych, zwłaszcza zaś ich nurtu humanistycznego, związane były na ogół z określonymi założeniami ontologicznymi, gnoselogicznymi i aksjologicznymi, z ogólną teorią wszechświata i człowieka, z teorią poznania i różnymi systemami wartości, stanowiącymi podstawę dla wskazań natury prakseologicznej dotyczących dróg, sposobów i środków niezbędnych dla osiągnięcia wartości ujętych w czasach współczesnych w katalog praw człowieka i podstawowych wartości. Tak rozumiane prawa i wolności człowieka występowały już w czasach filozofów starożytnej Grecji i Rzymu. Już Hezjod w swoich "Pracach i dniach" czy przedstawiciele jońskiej filozofii przyrody podkreślali ścisłą zależność między wolnością, bezpieczeństwem i szczęściem człowieka, a poznaniem i przestrzeganiem zasad harmonii i ładu panujących we wszechświecie i społeczeństwie ludzkim, nazywanych czasami prawami natury.
Zagadnienia te widoczne są w poglądach jednego z najwybitniejszych przedstawicieli myśli greckiej okresu niewolnictwa klasycznego - Platona. Platon prawa te odnosił tylko do wolnych Greków odmawiając ich niewolnikom. Filozof ten po analizie problemu szczęścia i wolności człowieka oraz jego naturalnych uprawnień do najważniejszych źródeł zagrożeń owych wartości zaliczył naruszenie ładu ustanowionego w świecie i w ludziach, nieprzestrzeganie w życiu społecznym zasad sprawiedliwości i norm moralnych oraz prawnych. Sądził, że usunąć te zagrożenia i zrealizować te wartości może jedynie "dobrze urządzone" państwo, tzn. takie, w którym panuje harmonia wewnętrzna, porządek i ład moralny, prawny, polityczny, gospodarczy, w którym władzę sprawują ludzie najmądrzejsi, zdolni pojąć istotę szczęścia i sprawiedliwości i należycie je zrealizować.
Podobne stanowisko zajmował Arystoteles wiążąc osiągnięcie szczęśliwego życia i prawo do jego obrony z kształtowaniem cnót duchowych, cielesnych z działalnością "doskonałego państwa" będącego w jego przekonaniu gwarantem sprawiedliwości, warunkiem uspołecznienia człowieka i podstawą ładu istniejącego we wspólnocie ludzkiej. Wiązał prawa i wolności człowieka oraz jego bezpieczeństwo z odpowiednim stanem gospodarki, kultury, instytucji publicznych, podkreślając zarazem dużą rolę wychowania w uświadomieniu ludziom istoty sprawiedliwości, wolności, prawa - przyczyniając się w sposób pośredni do budowania podstaw filozoficznych podstaw owych "podstawowych praw" człowieka. Problemy te w większym lub mniejszym stopniu występowały w twórczości przedstawicieli szkół sokratycznych, cyników i cyrenaików, którzy - nawiązując do Hezjoda - drogę do bezpiecznego, spokojnego i swobodnego życia człowieka widzieli również w powrocie do życia "zgodnego z naturą".
Przedstawiciele wyżej wymienionych szkół kładli główny nacisk na relacje: człowiek - natura. Epikur natomiast i jego zwolennicy wprowadzili do rozważań nad człowiekiem nowy element, poszukując gwarancji bezpieczeństwa i szczęścia nie tylko w jego otoczeniu ale i w nim szmym. Jest to idea poszukiwania pewnych wartości we wnętrzu człowieka, w jego naturze, antycypującą niejako późniejsze koncepcje praw i wolności człowieka.
W starożytnym Rzymie Cyceron i Lukrecjusz pisali o stworzeniu sprawiedliwego ustroju zdolnego zagwarantować ludziom ich uprawnienia. "Państwo szczęśliwe" byłoby zasobne w bogactwa i siłę i kierowałoby się takimi zasadami sprawiedliwości i moralności takimi jak: "nie szkodzić drugiemu, chyba że się dozna krzywdy", "służyć powszechnej korzyści".
Problemy te poszerzone o transcendencję znalazły swój wyraz w filozofii wczesnochrześcijańskie w poglądach Tertuliana, Orygenesa, Laktancjusza. Ukoronowaniem tej idei była filozofia św. Augustyna, który dziełem "De civitate dei" (O państwie Bożym) otworzył nową epokę w duchowym życiu ludzkości wzbogacając filozofię chrześcijańską o ideał wspólnoty skupionej wokół wartości najwyższych, ideał solidarności i świadomego uczestnictwa w doskonaleniu owej wspólnoty.
Prawdziwy rozwój zainteresowań prawami i wolnościami człowieka przypada na czasy nowożytne i związany on jest z gwałtownymi przemianami dokonującymi się w Europie w życiu społecznym, gospodarczym politycznym, religijnym i umysłowym przygotowującym grunt dla struktur kapitalistycznych. O życiu ludzi zaczął coraz bardziej decydować wzrost gospodarczy i związany z nim rozwój wiedzy i nauki o świecie i człowieku, jego życiu i działalności, a także o przysługujących mu prawach i wolnościach dlatego, że jest człowiekiem. Filozofia tego okresu służyć chciała ulepszeniu i wzbogaceniu życia człowieka, eliminowaniu z jego otoczenia zjawisk negatywnych, utrudniających jego rozwój, ograniczających jego niezbywalne prawa i wolności. Jednym z celów filozofii renesansowej, a zwłaszcza jej nurtu humanistycznego, którego przedstawicielami byli tacy myśliciele jak: Mikołaj Machiavelli, Tomasz Morus, Jan Bodin, Franciszek Bacon, Tomasz Campanella, Hugo Grocjusz, Stanisław Orzechowski, Andrzej Frycz Modrzewski.
Mikołaj Machiavelli wyrażając sprzeciw wobec rzekomej bezradności człowieka względem otaczającej go rzeczywistości i poddaniu go pod kontrolę "losu lub Opatrzności" wskazał, że człowiek z natury obdarzony jest energią i wolą działania, które to właściwości może w pełni zrealizować tylko w ramach państwa opartego na znajomości naturalnych skłonności, dążeń i praw człowieka oraz instrumentów panowania. W rozważaniach nad prawami człowieka, ujmowanymi w szerokim kontekście społecznym, ekonomicznym i politycznym odnotować należy również "renesansowe utopie" w pracach Morusa, Campanelli, Bacona. Mimo wątków utopijnych prace te przepojone były troską o uczynienie życia ludzkiego bogatszym i szczęśliwszym. Kontynuując wątki filozoficzne okresu Renesansu Tomasz Hobbes wyrażał przeświadczenie, że ład społeczny i same prawa ludzkie wynikają z prawa naturalnego, że są tym samym wcześniejsze od jakiejkolwiek władzy i dlatego władza nie może ich nadawać i odbierać.
Ideę tę najpełniej rozwinął Hugo Grocjusz w swoim dziele "Trzy księgi o prawie wojny i pokoju". Zakładał on, że to ostatnie jest "jedno zawsze i dla wszystkich". Zasadniczą cechą natury człowieka jest, zdaniem Grocjusza, wrodzona skłonność do zrzeszania się i życia w społeczeństwie, które może ochronić słabsze jednostki przed gwałtem silniejszych.
Do teorii prawonaturalnych nawiązywał również Karol Monteskiusz żyjący na przełomie 17 i 18 wieku.
Oświecenie stanowiło epokę doniosłą w dziejach walki o prawa człowieka. Pamiętajmy, że w Anglii wywalczono w tym czasie ustrój parlamentarny. Filozofowie angielscy uważali, że człowiekowi z natury przysługują prawa, w tym zwłaszcza prawo do własności, równości i wolności.
Do upowszechnienia idei oświeceniowych, w tym idei wolności, równości praw człowieka, przyczynili się jednak najbardziej filozofowie francuscy. Franciszek Maria Arouet (Wolter) wyrażał przekonanie, że nierówności głęboko zakorzenione w naturze społeczeństw nie da się wykorzenić tak długo jak długo trwać będzie walka o byt. Utrzymywał, że twierdzenie o równości ludzi jest głęboką prawdą, gdy się ma na myśli równe prawa do wolności, do swobodnego rozporządzania własnym majątkiem i do obrony przez prawo. Ideę równości i wolności gwarantującą szczęście i pomyślność człowieka podkreślał również Jan Jakub Rousseau, autor takich prac jak: "Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi", "Umowa społeczna". Krytykował kulturę i cywilizację współczesną, które pozbawiły ludzi tych wartości, w tym także prawa pozytywne sankcjonujące nierówności społeczne przeciwstawiał im nie "naturę", lecztaką cywilizację i kulturę, które odpowiadałyby naturalnemu rozwojowi i potrze bom współczesnego człowieka. Jego zdaniem przywrócić równość i niezależność jednostkom może tylko społeczeństwo, w którym jedni sznują dobre prawa innych i są zjednoczeni w dążeniu do wspólnego dobra. Podobne stanowisko prezentowali Klaudiusz Helwecjusz i Paweł Holbach.
Wszyscy ci filozofowie krytycznie odnosili się do istniejących porządków, formułując jednocześnie postulat rozumnej organizacji państwa, społeczeństwa, praw, wychowania dzięki którym to reformom wszyscy ludzie mieli uzyskać pełną możliwość korzystania z przysługujących im praw i wolności.
Na szczególną uwagę zasługują dzieła Immanuela Kanta: "Krytyka czystego rozumu", "Krytyka praktycznego rozumu", "Krytyka władzy" ze względu na ich doniosłość teoretyczną i etyczną. W przekonaniu Kanta człowiek jest podmiotem (a nie biernym odbiorcą wrażeń) w procesie poznania, które przebiega "od teorii do praktyki", jest istotą moralną, a moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii, które wynoszą człowieka ponad przyrodę. Kant formułuje następujący imperatyw: "postępuj tak abyś mógł chcieć, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz zawsze była celem samym w sobie, jakim mogą być jedynie istoty rozumne", "postępuj tak abyś swoją wolę mógł uważać za źródło prawa powszechnego". Kant twierdził, że ustrój w każdym państwie powinien być republikański, bo tylko on opiera się na zasadzie wolności i równości ludzi. Istotne dla zrozumienia istoty i źródeł praw człowieka i jego wolności mają poglądy Hegla zawarte m.in. w "Wykładach z dziejów filozofii" czy "Nauce logiki". Wprowadził on pojęcie "rozumna wolność". Tylko wtedy, kiedy człowiek w poczuciu obowiązku moralnego będzie przestrzegał ustalonych norm postępowania, harmonizujących z celami ogólnymi, zgodnych z istotą sprawiedliwości, uznawanych za słuszne i moralne, osiągnie ową "uświadomioną wolność" we wspólnocie ludzi tworzących "etyczną społeczność" - państwo. Marzenia Hegla jak i innych myślicieli , mimo wielu wartościowych idei dotyczących "nowego ładu" , wolności i równości ludzi, rozumnych i sprawiedliwych państw, nie doczekały się nigdy pełnej realizacji w praktyce.
Podobnie jak w epokach minionych koncepcje współczesne mają w większości charakter humanistyczny. W walce o podmiotowość człowieka, o jego wolność i autonomię odegrały swoją rolę różne odcienie i odmiany egzystencjalizmu, od koncepcji duńskiego filozofa i teologa Kierkegaarda poczynając, poprzez poglądy Marcina Heideggera, Karla Jassersa, Gabriela Marcela i wielu innych filozofów, na Jean Paul Sartrze kończąc. Problem praw i wolności nie był również obcy reprezentantom filozofii fenomenologicznej, której prawdziwym twórcą buł Edmund Husserl, a którą w zakresie etyki i teorii rozwinął Max Scheler, a także przedstawicielom różnych odmian strukturalizmu, zwłaszcza zaś Claude Straussowi, autorowi "Antropologii strukturalnej" i wielu innych prac podejmujących m.in. próbę wyjaśnienia miejsca i roli człowieka w świecie, w tym należnych mu praw i wolności. Wśród myślicieli podejmujących takie próby wypada wymienić reprezentantów znanej przez wiele dziesięcioleci "Szkoły Frankfurckiej". Problemy osoby ludzkiej, godności człowieka zajęły szczególnie wiele miejsca we współczesnej filozofii chrześcijańskiej.
ZAKOŃCZENIE
Mówiąc o współczesności i o nurtach filozoficznych należy podkreślić, że wychodząc często z przeciwstawnych koncepcji teoretycznych potrafią zrozumieć i zaakceptować pewne wspólne wartości i wspólne działania w zakresie praktycznej strony praw i wolności człowieka. Idea tego zrozumienia i porozumienia umożliwia osiągnięcie pewnego ogólnoludzkiego minimum w zakresie ustalenia katalogu owych podstawowych praw i wolności człowieka oraz mechanizmów i środków ich urzeczywistniania w imię wolności, sprawiedliwości i bezpieczeństwa tak jednostek, jak i całych społeczeństw. Legła też ona u podstaw najważniejszych dokumentów międzynarodowych określających owe prawa i wolności oraz sposoby i drogi ich realizacji.