Spis zagadnień

 

I. Historyczne i doktrynalne podstawy islamu 

II. Pięć filarów islamu. 

1. „Wyznanie wiary”- szahada

2. „Modlitwa”- salat

3. „Jałmużna”- zakat

4. „Post”- saum

5. „Pielgrzymka do Mekki”- hadżdż

III. Między judaizmem a chrześcijaństwem

IV. Walka o sukcesje po proroku

1. Wyodrębnienie się odłamu sunnickiego i szyickiego

2. Imam a Kalif

V. Źródła prawa w islamie 

Bibliografia 

 

„W imię Boga Miłosiernego, litościwego!

Chwała Bogu, Panu światów

Miłosiernemu, litościwemu

Królowi Dnia Sądu!

 

Ciebie czcimy i Ciebie prosimy o pomoc

Prowadź nas drogą prostą,

drogą tych, których obdarzyłeś dobrodziejstwami,

Na których nie jesteś zagniewany, i którzy nie błądzą”.

 

I. Historyczne i doktrynalne podstawy islamu.

Islam, przed pełnym ukształtowaniem się jako religia, system prawny i jako wszechobejmująca ideologia rozpowszechniona i umocniona wśród różnych ludów, głównie na obszarach Azji i Afryki, stając się religią uniwersalną, pojawił się najpierw w swojej skromnej postaci na pustynnej Arabii, wśród „synów pustyni”- Beduinów, jako ich religia i ideologia. Kolebką islamu jest więc Arabia. Prorok islamu- Muhammad, był Arabem, głosił swoje posłannictwo w języku arabskim i kierował je przede wszystkim do Arabów.

Środowisko geograficzne i społeczne w jakim wyrastał islam wywarło bardzo istotny wpływ na charakter i ducha nowej religii. Prorok Muhammad był Arabem „z krwi i kości”, pielęgnującym tradycje dawnych przodków, znającym też dobrze potrzeby, pragnienia i marzenia swoich współrodaków, co również znalazło swoje odbicie w wielu wersetach głoszonej przez niego księgi- Koranie.

Podstawą organizacji społecznej Arabów okresu przedmuzułmańskiego zwanego „okresem niewiedzy”- al dżahilijja był ustrój rodowo- plemienny, a najsilniejszymi więzami społeczności beduińskiej były więzy krwi. Wszelka krzywda czy obraza wyrządzona jednemu człowiekowi rodu czy plemienia, była uważana za krzywdę i obrazę całego plemienia. W wyniku tego prowadziło to do częstych waśni i walk między poszczególnymi plemionami, a prawo zemsty było powszechnie stosowane.

Żywa u Arabów świadomość pochodzenia od wspólnego przodka, silne przywiązanie do tradycji plemiennych spowodowały, że Arabowie pielęgnowali „wiedzę genealogii”- nasab. Genealogie poszczególnych plemion były silnie przechowywane i pamięć o wielkich przodkach przekazywana z pokolenia na pokolenie. (...) „Nauka genealogii” stała się później bardzo cenioną gałęzią wiedzy wśród Arabów.1

Wielką rolę w życiu dawnych Arabów epoki al.- dżahilijja odgrywał „walki międzyplemienne”- ghazawat, na pół łupieskie, na pół rycerskie wyprawy, których celem było bądź pomszczenie jakiejś krzywdy wyrządzonej człowiekowi plemienia, czy całemu plemieniu, bądź też chęć zdobycia łupu. Czasami takie walki trwały nawet kilkadziesiąt lat i były opisywane w poezji staro- arabskiej, jak również w specjalnych opowiadaniach zwanych „Dniami Arabów”- Ajjam al- Arab.

Najbardziej znaną miejscowością, ruchliwym centrum handlowym i ośrodkiem życia duchowego, jeszcze przed islamem była Mekka. Głównymi bogactwami Mekki, był handel i pielgrzymki do świątyni- Al Kaby. Wielkie karawany wyruszające z niej dwa razy do roku były istotnymi wydarzeniami w życiu tego miasta. Jedna wędrowała do Jemenu w lecie, a druga w kierunku Syrii- zimą.

 

Mówiąc o sytuacji religijnej w Arabii przed pojawieniem się islamu, należy jeszcze zwrócić uwagę, iż docierały do Arabii idee religijne: żydowskie i chrześcijańskie. Istniały tam nawet liczne kolonie żydowskie i chrześcijańskie, zwłaszcza w południowo- zachodniej części Arabii (...) Jednak te skupiska Żydów czy chrześcijan ograniczone były raczej do obszarów peryferyjnych Arabii, docierają najczęściej do osad miejskich, nie dosięgały prawie do głównego trzonu ludności Arabii- Beduinów, koczujących po pustyniach Arabii Centralnej czy wyżyny nadżdu.1

Okres przedmuzułmański nazwano potem okresem „niewiedzy”- al dżahilijja. Dopiero islam miał stać się światłem oraz mądrością Arabów.

Spośród twórców wielkich religii, Muhammad jest bez wątpienia najbardziej historyczną postacią. Jego życiorys przepełniony jest niezwykłymi wydarzeniami i „cudownościami”, mimo iż sam prorok niejednokrotnie powiadał, że jest tylko zwykłym człowiekiem, posłańcem Boga- Allaha, by ostrzegać ludzi. Pewne wiadomości o życiu Proroka można znaleźć w samym Koranie, a następnie w tradycjach zwanych hadisami, jakie zachowywali w pamięci najbliżsi jego przyjaciele i towarzysze, którzy od początku uwierzyli w jego misję proroczą. Specjalna biografia proroka- „Sirat Muhammad”, została napisana w VIII w. Przez Ibn Ishaka, a zachowała się w drugiej redakcji, napisanej przez Ibn Hiszama (zm. 834).

Koran- „Recytacja” lub „Czytanie”- dla wierzącego muzułmanina nie jest dziełem proroka, lecz jest Objawieniem Allaha, przekazanym ludziom za pośrednictwem Jego posłańca- Muhammada. Księga ta zawiera nie tylko „dogmaty”, przykazania religijne i moralne, lecz również wszelkiego rodzaju przepisy prawne, często nawet drobiazgowe, które miały ogromne znaczenie dla rodzącego się społeczeństwa arabskiego, muzułmańskiego, które po pojawieniu się islamu uległo istotnym zmianom. Odpowiednie wersety Koranu stały się również podstawą nowej organizacji państwowej, czyli zawierały, jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli zasady konstytucji.2

 

II. Pięć filarów islamu.

Islam jako religia opiera się na „pięciu filarach”- arkan ad- din, którymi są: „wyznanie wiary”- szahada; „modlitwa”- salat; „post”- saum; „jałmużna prawem przypisana”- zakat, i „pielgrzymka do Mekki”- hadżdż. Niektórzy dodają jeszcze jeden filar, a mianowicie „święta wojna”- dżihat, przyjmuje to szczególnie sekta harydżytów.

 

Wyznanie wiary i islamie jest bardzo krótkie i jasne: „Nie ma bóstwa oprócz Boga Allaha, a Muhammad jest posłańcem Boga”. Przez wypowiedzenie tej formuły zostaje się muzułmaninem. Wierny muzułmanin powinien ją recytować we wszystkich ważnych okolicznościach życia, a tak samo w obliczu śmierci. Ten akt wyznania wiary, obowiązujący przy przyjmowaniu islamu, polega na uroczystym stwierdzeniu jedności Boga, jak również charakteru proroczego misji Muhammada. Słowo szahada oznaczać może również w szerszym tego pojęcia znaczeniu świadectwo składane przez muzułmanina, który walczy za wiarę i ginie w walce. Staje się on w ten sposób „świadkiem”- szahid czyli męczennikiem.

 

Modlitwa rytualna polega na pewnym zespole gestów i słów, rygorystycznie ustalonych, które zawierają skłonienia ciała i wybijanie pokłonów z jednoczesnym wymawianiem odpowiednich formuł religijnych i modlitw czy wersetów Koranu. Zgodnie z przepisami, muzułmanin powinien odprawiać modlitwę pięć razy dziennie: o świcie- salat as subh lub salat al.- fadżr, w południe- salat az zuhr, po południu- salat al- asr, o zachodzie słońca- salat al- maghrib i w nocy- salat al- isza. Kto zaniedbuje modlitwy jest uważany za „niewiernego”- kafir. Modlący zgodnie z tradycją ma się zwracać w kierunku Mekki.

 

Jałmużna to rodzaj oczyszczenia z „nieczystych” dóbr tego świata. Można zdobywać i korzystać z tych dóbr, pod warunkiem, że się je oczyści, przekazywać je częściowo Bogu tzn. współbraciom społeczności muzułmańskiej. Te zgromadzone dobra, zwierzchnik społeczności muzułmańskiej, względnie państwa powinien rozdzielić za pośrednictwem swoich delegatów, pomiędzy biednych, zadłużonych, udających się dobrowolnie na „świętą wojnę”- podróżnych. W ogóle na cele dobroczynne i społeczne. Z czasem- zakat, stracił charakter „miłosiernej ofiary” a stał się zwykłym podatkiem.

 

Tradycja postu sięga prawdopodobnie jeszcze okresu przed islamem w Mekce. Wydaje się, że islam przejął zwyczaj postu od żydów i chrześcijan. Podstawowa zasada postu jest wyrażona w Koranie, w surze II (ww 179- 181). Post obowiązuje muzułmanina w miesiącu ramadanie, za wyjątkiem chorych i podróżnych, którzy mogą się zwolnić z postu za odpowiednią rekompensatą. Według powszechnie przyjętej opinii, post, przede wszystkim w miesiącu ramadanie, stanowi najlepszą pokutę za wszelkie przewinienia popełnione w ciągu całego roku.

 

Piątym filarem islamu jest pielgrzymka do Mekki, obowiązek który wierny muzułmanin powinien spełnić raz w życiu, jeśli tylko ma możliwości fizyczne i materialne. Podczas- gdy cztery wcześniejsze filary są absolutnie obowiązujące, to pielgrzymka do Mekki nie jest takim obowiązkiem koniecznym, ze względu na różne trudności, jakie mogą się pojawić przy jej realizacji: niebezpieczeństwo na drogach, brak pieniędzy, niezdolność fizyczna itp. Pielgrzymka duża, uroczysta- hadżdż ma miejsce raz w roku- w miesiącu al- hidżdża, czyli ostatnim miesiącu roku muzułmańskiego, a pielgrzymka mniejsza „odwiedzenie”- umra, może być potraktowana w każdym czasie jako akt pobożności, bardzo zalecany. Do odbycia pielgrzymki, przy istnieniu warunków do jej spełnienia, jest zobowiązany każdy dorosły muzułmanin, mężczyzna czy kobieta, raz w swoim życiu. Jest jednak dozwolone by wypełnił ten obowiązek ktoś w zastępstwie. Poza tym, są zwolnieni z odbywania pielgrzymki: ludzie chorzy umysłowo, niewolnicy i kobiety, o ile nie mają żadnego krewnego, który by im towarzyszył.

Pielgrzymka do Mekki ma ogromne znaczenie religijne dla wyznawców islamu. Widzą oni w niej sposób wyproszenia sobie u Boga wszelkich łask, a przez złożenie ofiary odpuszczenie grzechów. Ponadto ma ona wielkie znaczenie społeczne podkreślające solidarność i jedność wyznawców islamu.

 

III. Między judaizmem a chrześcijaństwem.

W chrześcijaństwie szczególnie zwraca się uwagę na centralną postać Chrystusa, a w związku z tym religia założona przez Chrystusa w sposób oczywisty zwie się chrześcijaństwem. Sytuacja w islamie jest zupełnie inna i z tego właśnie powodu, błędem jest nazywanie islamu- mahometanizmem, choć terminu tego tak długo używano w zachodnich językach, że trudno go usunąć.

Islam jest religią, która nie opiera się na osobowości jej założyciela, lecz na samym Allahu. Prorok jest pośrednikiem, dzięki któremu ludzie otrzymali posłannictwo dotyczące natury absolutu, a co za tym idzie również i względności. Posłannictwo obejmuje zarówno doktrynę jak i metodę. A zatem sam Allah stanowi centralną rzeczywistość tej religii, i tym samym role Proroka w islamie i Chrystusa w chrześcijaństwie są właściwie różne choć jednocześnie jako „wysłannicy Boga” są do siebie w jakiś sposób podobni.1

 

W islamie są trzy podobne osobowości: Adam, Abraham i prorok Muhammad. Podobnie jak Adam był u samego początku ziemskich dziejów człowieka, pierwszym człowiekiem – prorokiem, tak samo Abraham potwierdza tę rolę u ludów semickich. Abraham reprezentuje w islamie pierwotną religię, potwierdzoną przez islam. Objawienie przekazane Mojżeszowi było jednym z aspektów tej tradycji albo inaczej pierwotną religią w formie prawa. I dlatego judaizm podkreśla znaczenie posłuszeństwa wobec prawa Boskiego, prawa talmudycznego, jako podstawy religii.

Chrystus i objawienie chrześcijańskie, reprezentują natomiast ezoteryczny aspekt tradycji Abrahamowej, wewnętrzny wymiar religii pierwotnej, czyli bardziej drogę duchową niż prawo. Chrystus nie przyniósł nowego prawa objawionego – szari atu, lecz drogę (tarika) opartą na miłości Boga. Islam uznał tą szczególną funkcję Chrystusa, która tym się różniła od funkcji innych proroków, że tamci zwykle przynosili nowe prawo albo reformowali stare. Islam nie akceptuje w chrześcijaństwie przede wszystkim idei synowskiego związku Chrystusa z Bogiem oraz Trójcy Świętej w jej zwykłym znaczeniu. Są to bowiem idee obce muzułmańskiemu punktowi widzenia, jako że ta druga opiera się na naturze absolutu, a nie na jego „przejawach” czy emanacjach. Z wyjątkiem tych dwóch spraw islam darzy Chrystusa wielkim szacunkiem, odgrywa On szczególną rolę w niektórych etapach sufizmu.1

Po judaizmie i chrześcijaństwie, islam, uznaje się za trzeci wielki przejaw tradycji Abrahamowej. O ile judaizm reprezentuje prawo, czyli egzoteryczny aspekt tej tradycji, a chrześcijaństwo, drogę, czyli egzoteryczny aspekt o tyle sam islam łączy te tradycje w pierwotna jedność, obejmując zarówno prawo jak i drogę, szari’at i tarikę. Można ponadto powiedzieć, że w pewnym sensie judaizm opiera się na bojaźni Bożej, chrześcijaństwo na miłości do Boga, a islam na wiedzy o Bogu.

Islam opiera się na uniwersalnych związkach między Bogiem, a człowiekiem. Bogiem w jego absolucie, a człowiekiem w jego dogłębnie teomorficznej naturze. Opiera urzeczywistnienie się tego podstawowego związku na inteligencji, woli i mowie a w efekcie na równowadze oraz pewności.

 

IV. Walka o sukcesje po proroku

1. Wyodrębnienie się odłamu sunnickiego i szyickiego.

Ażeby zrozumieć sunnicki i szyicki punkt widzenia, konieczne jest spojrzenie na religijną historię islamu. Patrząc z zewnątrz różnica między szyizmem a sunną wiąże się z problemem „następcy” po śmierci Proroka będącego przywódcą społeczności. Można więc powiedzieć, że obie szkoły powstały jako odrębne całości w momencie skończenia się ziemskiej kariery

 

Proroka, wtedy bowiem powstała różnica zdań na temat jego następcy.

Niewielka grupa uważała, że tego typu funkcja musi pozostać w rodzinie Proroka, wspierała więc Alego, który ich zdaniem był wyznaczony do tej roli (tajin),w testamencie (nass). Określano ich jego „zwolennikami” (szi’a), podczas gdy większość zaakceptowała Abu Bakra, uznając że prorok nie pozostawił żadnej instrukcji w tej sprawie. Nazwano ich „ludźmi tradycji i zgodnej opinii” (ahl as- sunna wa- al- dżama’a). Najogólniej mówiąc szi’a Alego jako grupa tych spośród towarzyszy Proroka, którzy go wspierali i którzy mu się podporządkowali, istniała już za życia Proroka. W wypowiedziach proroka można znaleźć kilka aluzji do nich. Jednakże dopiero po śmierci Proroka uformowali się jako grupa różna od sunnitów. 1

Różnica poglądów dotyczyła również funkcji, jaką powinna pełnić osoba, która następuje po Proroku. Nie mogła ona bowiem dysponować siłą proroctwa. Sunnizm uważał, że „następca” Proroka jest jego kalifem, wyłącznie jako władca nowo założonej gminy. Natomiast szyici uważali, że następcy powierzono również ezoteryczną wiedzę i że jest on interpretatorem nauk religijnych. Dlatego też, choć różnica między szyizmem a sunną wydaje się być tylko polityczna, jest ona w rzeczewistosci czymś więcej, ponieważ ma ona charakter także teologiczny. Istnieje kwestia zarówno następstwa politycznego, jak i autorytetu religijnego.

Przy porównywaniu sunnizmu z szyizmem, ważny aspekt stanowi teoria polityczna. Wszyscy sunnici uznają czterech pierwszych kalifów: Abu Bakra, Umara, Usmana i Alego jako prawowitych następców Proroka, który te funkcje sprawował w pełni. Z tego względu zwie się ich „słusznie kierowanymi kalifami”. Wraz z powstaniem kalifatu umajjadzkiego nadal używano terminu kalif, lecz w rzeczywistości kalifat muzułmański został przekształcony w królestwo Arabów. W wyniku tego, późniejsi prawnicy sunniccy, uznawali tylko pierwszych czterech kalifów za pełne ucieleśnienie ideału kalifatu.

2. Imam a Kalif.

Imam to centralna postać szyizmu. Ta osoba otwierająca cykl wilai, a także ci, którzy w poszczególnych wiekach pełnia funkcję wilai. Dlatego też pierwszy imam Ali, zwany jest- wilai Allah. W zasadzie imam oznacza osobę, która stoi na przedzie, a więc tym samym nazwa ta odnosi się do tego, kto prowadzi zbiorową modlitwę. W tym właśnie codziennym znaczeniu używa się tego terminu w sunniźmie i szyiźmie, kiedy na przykład się stwierdza, że ten to, czy inny jest imamem tego czy tamtego meczetu. Ma też znaczenie tytułu honorowego oznaczającego osobę stojącą na czele społeczności religijnej. Termin ten używany był również w sunnickiej teorii politycznej dla określenia przywódcy społeczności muzułmańskiej, i w takim sensie immamat jest synonimem kalifatu.

Natomiast w szczególnym wypadku szyizmu, immam oznacza osobę będącą rzeczywistym władcą społeczności, szczególnie zaś będącego dzieckiem ezoterycznych nauk Proroka. Jest tym, który nosi w sobie „światło Mahometowe” i pełni funkcję wilai. Zarówno według sufizmu jak i szyizmu, od samych początków w każdym proroku od Adama zawsze istniało profetyczne światło. Jest ono źródłem wszelkiej profetycznej wiedzy i jest utożsamiane z „światłem Mahometowym” albo „Mahometową rzeczywistością”, która jest logosem. To właśnie światło trwa od jednego cyklu proroctwa do drugiego. To światło istnieje w imamie, i dzięki niemu staje się on imamem.

Sunniccy politologowie, dyskutując nad teorią kalifatu, zwykle określali go mianem imamatu, przez który rozumieli urząd osoby, której obowiązkiem było administrować szari’atem i pełnić funkcje sędziego. Ponieważ termin ten jest w sposób szczególny kojarzony z szyizmem, lepiej będzie określać sunnicka instytucję kallifatem, a termin immamat stosować do szyizmu, by uniknąć niejasności. 1

Władze sunnickie rozumiały kalifat jako prawna instytucję polityczną społeczności muzułmańskiej. Ze względu na to iż istnieje jedna społeczność (umma) i jedno prawo Boskie, czyli szari’at, idealne były by rządy jednego kalifa nad całą społecznością. Obowiązkiem kalifa jest ochranianie społeczności i wprowadzanie w życie szari’atu z godnie z poglądami alimów (ulama). Później, kiedy kalifat stał się słabszy, a światem muzułmańskim zaczęli rządzić potężni królowie, teorię tę zmodyfikowano i zaczęła ona obejmować kalifa, sułtana i Boskie prawo. Kalif symbolizował jedność społeczności oraz panowanie Boskiego prawa, natomiast sułtan sprawował jedynie władzę polityczną i wojskową a jego zadaniem było wprowadzać w życie i podtrzymywać prawo, ochraniając społeczność. W obu tych formach sunnicką teorię polityczną charakteryzuje uznanie instytucji kalifatu, którego zadaniem nie jest interpretowanie Boskiego prawa i spraw religijnych, lecz wprowadzanie prawa w życie i wydawanie sądów zgodnie z tym prawem.

 

V. Źródła prawa w islamie.

Punkt wyjścia i podstawę dla rozwoju nauk religijnych ,do których w islamie zalicza się także naukę prawa- fikh, stanowi Koran i sunna. Prawo muzułmańskie jest ściśle związane z religią, a przepisy prawne islamu mają sankcję religijną. Islam w znacznie większym stopniu niż inne religie posiada charakter porządku prawnego. który reguluje całe życie muzułmanina, od kolebki do grobu. Bóg jest źródłem wszelkiego prawa władzy i sprawiedliwości. Prawo muzułmańskie obejmuje całość obowiązków człowieka względem Boga i ludzi, reguły postępowania względem swoich współwyznawców przede wszystkim, ale również względem społeczności niemuzułmańskich. Prawnicy muzułmańscy wypracowali system prawa muzułmańskiego w VIII i IX w.

Pierwsi mistrzowie prawa muzułmańskiego i ich zwolennicy zbierali się na wspólnych posiedzeniach i dyskutowali nad zagadnieniami religijnymi i pranymi islamu. starali się wypracować przez stosowanie” wysiłku rozumowego”- idżtihad, muzułmański ideał życia jednostkowego i społecznego, zgodnie z nakazami Koranu. Abu Hanifa i Malik Ibn Anas, to pierwsi wybitni mistrzowie szkół prawnych islamu. Abu Hanifa był bardziej myślicielem spektakularnym, natomiast Malik Ibn Anas- uważany był za tradycjonalistę.

Cztery szkoły sunnickie zapanowały w poszczególnych krajach islamu, z tym że w jednym kraju mogą koegzystować ze sobą dwie i więcej szkół prawa muzułmańskiego. Są to szkoły hanaficka, szaficka, malikicka, hambalicka. Obok tych szkół prawnych sunnickich istniały też szkoły prawne głównych odłamów islamu (sekt) jak: szyizm i jego bardziej radykalna gałąź- ismalizm oraz harydżytyzm.

Prawo- szari’a, pierwotnie oparte na Koranie i sunnie, zostało rozwinięte przez naukę prawa muzułmańskiego- fikh. Te dzieła, rezultat prawa islamu maja moc prawa, sprowadzają Koran i tradycje Proroka do literatury budującej, moralizatorskiej.

Jeśli chodzi o czyny ludzkie to podzielono je na pięć kategorii: 1. Istotne obowiązki, których wypełnianie jest nagradzane , a zaniedbanie karane.

2. Obowiązki, względnie czyny zalecane, których wypełnianie jest nagradzane, lecz zaniedbanie ich nie jest karane.

3. Czyny prawnie i moralnie obojętne.

4. Czyny ganione lecz nie zakazane .

5. Czyny zabronione i karane.

Największą zbrodnia w islamie jest odstępstwo od wiary, a następnie kolejno: morderstwo, nierząd, sadonia, picie wina, kradzież, fałszywe świadectwo, oszczerstwo, odmawianie jałmużny prawem przypisanej.

W prawie muzułmańskim można wyróżnić z jednej strony reguły i przepisy dotyczące kultu religijnego, z drugiej strony przepisy odnoszące się do bardziej świeckiej sfery.

Przepisy rytualne w islamie to obrzędy religijne, oparte na opisanych przeze mnie w rozdziale II pięciu filarach islamu (wyznanie wiary, modlitwa, jałmużna, post i pielgrzymka do Mekki).

Przepisy prawne regulujące życie społeczne, zawarte w szczególności w Koranie, szczególnie w długich surrach medynskich: III, IV, V- które później zostały rozwinięte przez naukę prawa muzułmańskiego- fikh, przy czym znaczny wpływ na dalszy rozwój prawa islamu miały zwyczaje miejscowe i tradycje obce, jakie zostali Arabowie na obszarach przez siebie opanowanych.

Przepisy te dotyczą przede wszystkim dziedziny prawa cywilnego, w skromnym zakresie prawa karnego i zawierają też elementy prawa publicznego.

 

Bibliografia:

Józef B i e l a w s k i „Islam”

Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa- Książka- Ruch”, Warszawa 1980.

Seyyed H o s s e i n- N a s r „Idee i wartości islamu” w przekładzie Janusza Deneckiego.

Instytut Wydawniczy PAX,  Warszawa 1988.

Źródła własne.