Problematyka komunikacji interpersonalnej w ostatnim czasie zyskała należne jej zainteresowanie. Ponieważ komunikacja kształtuje charakter wzajemnych relacji, uważa się za najważniejszy czynnik w interakcjach międzyosobowych (Grygielski, 1994).
Prawidłowo przebiegająca komunikacja między partnerami jest niezbędna na każdym etapie rozwoju małżeństwa. Treść, częstotliwość i jakość komunikacji są ważnymi przejawami miłości i zaangażowania w związek. Komunikacja jest najskuteczniejszym sposobem zapobiegania konfliktom i rozwiązywania ich. niektórzy badacze przypisują prawidłowo przebiegającej komunikacji w małżeństwie rolę tak samo istotną jak miłości. (Rostowski 1987).
Definicje, modele oraz teoretyczne ujęcia komunikowania się
Ponieważ komunikowanie się stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin, można spotkać różnorodne definicje tego pojęcia.
Komunikowanie się jest procesem polegającym na wzajemnej wymianie informacji przez partnerów interakcji (Sęk, 1993).
Traktowanie komunikacji jako interakcji wiąże się z dwojakim sposobem rozpatrywania zjawiska przepływu informacji:
1) zwracanie szczególnej uwagi na jej efekty takie jak zmiana postaw, wpływ na spostrzeganie, motywacja itp.
2) opisywanie komunikacji jako procesu i zainteresowanie jego przebiegiem (Materska, 1975). Według Materskiej komunikowanie się jest to jeden z typów interakcji noszący znamiona czynności. Autorka analizuje komunikację jako proces, który jest instrumentalnym zachowaniem ukierunkowanym na określony cel i zorganizowanym stosownie do panujących warunków (Materska, 1975, s.229). Przekaz informacji zachodzi wtedy, gdy: „ uczestnicy interakcji mogą się wzajemnie obserwować lub porozumiewać, nadając i odbierając sygnały” (Materska, 1975, s.231).
Najprościej interakcję między dwiema osobami można określić jako zaistniały między nimi kontakt. Psychologia społeczna rozpatruje proces interakcji między dwiema osobami w trojaki sposób:
1) jako wymianę bodźców i reakcji,
2) jako wymianę nagród i kosztów,
3) jako kształtowanie się postaw interpersonalnych (Mika, 1975).
Ida Kurcz określa proces porozumiewania się czy inaczej komunikacji jako: „ proces przebiegający między nadawcą a odbiorcą, a który polega na przekazaniu odbiorcy pewnego komunikatu, na podstawie którego dowiaduje się on czegoś o stanie nadawcy ” (Kurcz w: Tomaszewski, 1982, s. 413).
Zbigniew Nęcki przyjmuje że: „komunikowanie to następstwo zachowań symbolicznych, których efektem jest zmiana stopnia podzielania znaczeń i wartości między partnerami ” (Nęcki, 1996, s.172). W innym opracowaniu autor podaje zbliżoną definicję komunikowania pisząc, iż jest to: „podejmowana w określonym kontekście wymiana werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów (symboli) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania ” ( Nęcki, 1996, s. 109).
Na proces komunikowania się składają się:
1) źródło informacji,
2) przekaźnik,
3) kanał,
4) odbiornik,
5) odbiorca.
W przypadku komunikowania się ludzi, źródłem informacji jest człowiek. Informacja przez niego wysyłana zostaje zakodowana poprzez przekaz werbalny bądź odpowiednie zachowanie niewerbalne. Odbiorcą jest inna jednostka, która musi komunikat odkodować, co wiąże się z interpretacją otrzymanej wiadomości. (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
* Komunikacja w świetle koncepcji samoświadomości
Bardzo interesująco przedstawia się zagadnienie komunikacji w koncepcji samoświadomości. Głównym pojęciem tej teorii jest pojęcie skryptu. Skrypt jest spójną sekwencją wydarzeń oczekiwaną w danej sytuacji. W wyniku doświadczenia życiowego człowiek uczy się określonych scenariuszy, reakcji na konkretne zdarzenia. Widząc, jak zachowują się ludzie w określonych warunkach, typowych, powtarzalnych sytuacjach, on sam zachowuje się podobnie, automatycznie zgodnie z posiadanym „scenariuszem”. Towarzyszy temu bardzo niski poziom samoświadomości.
* Komunikacja w świetle teorii analizy transakcyjnej
Zdaniem E. Berne – twórcy tzw. analizy transakcyjnej - komunikowanie się z innymi jest podstawową potrzebą człowieka. Do tego aby mieć poczucie realności swojego istnienia, niezbędny jest kontakt z drugim człowiekiem (Berne 1994). W świetle tej teorii najmniejsza reakcja człowieka na istnienie drugiego nazywana jest transakcją. Transakcje mogą mieć charakter wzmocnień pozytywnych lub negatywnych. W sytuacji utraty kontaktu jednostka zrobi wszystko, aby go przywrócić. Może się wtedy okazać, że wzmocnienie negatywne jest - pomimo nieprzyjemnych konsekwencji - odbierane jako nagroda. Celem osoby jest bowiem zdobycie uwagi otoczenia. Zdobywanie jej może się odbywać w sposób świadomy oraz nieświadomy. Według Berne w kontaktach społecznych istnieje specyficzny sposób poszukiwania i podtrzymywania kontaktu, nazwany grami. Autor wyróżnia szereg gier. Są to: gry życiowe trwające całymi latami jak np. alkoholik, gry małżeńskie, gry seksualne, gry towarzyskie, gry terapeutyczne oraz gry konstruktywne. Istotną rolę w komunikowaniu odgrywa struktura osobowości. Składają się na nią następujące stany ego: „Dorosły”, „Rodzic”, „Dziecko”. Komunikaty „Dorosłego” odnoszą się zazwyczaj do przekazu informacji, treści komunikatów uwzględniają wymagania rzeczywistości i zadania rzeczowe. „Rodzic” zawiera w sobie dwie postacie – opiekuńczą oraz krytyczną. Niosą one za sobą treści powinnościowe związane z obowiązkami i normami społecznymi. Są to bardzo często echa komunikatów rodzicielskich nagromadzonych w ciągu doświadczenia jednostki. „Dziecko” jest związane ze spontanicznymi, emocjonalnie zabarwionymi komunikatami. Wiążą się z nim: twórczość, wdzięk, radość, ale również brak odpowiedzialności, nie uwzględnianie konsekwencji swoich działań, życie chwilą.
Autor analizy transakcyjnej wyróżnia następujące typy sytuacji komunikacyjnych:
1) transakcje komplementarne – charakteryzują się płynnością, która daje szansę na wymianę transakcji uruchamiając cały jej ciąg,
2) transakcje skrzyżowane – zatrzymują ciąg transakcji; reakcja rozmówcy wywołuje zdziwienie i rozczarowanie, w wyniku którego następuje zatrzymanie wymiany komunikatów,
3) transakcje ukryte tzw. podwójne – ich klasycznym przykładem jest flirt, sytuacje handlowe; pozornie komunikacja toczy się na poziomie „Dorosły” – „Dorosły”, w rzeczywistości jednak jest to tylko kamuflarz dla komunikatów przekazywanych na innych poziomach,
4) transakcje wisielcze – są charakterystyczne dla wszelkiego rodzaju uzależnień; ich przykładem jest realizowanie gry „Alkoholik”. Treści jakie się kryją za tymi transakcjami są wzmocnieniem dla trwania w uzależnieniu – stąd nazwa „wisielcze”.
* Komunikacja w ujęciu neurolingwistyki
Programowanie neurolingwistczne, zwane NLP bada myślenie i zachowanie osób, które osiągają sukcesy w rozmaitych sferach swojej aktywności. Szczególny nacisk położony jest w omawianej teorii na komunikowanie się z samym sobą i innymi w taki sposób, aby osiągnąć zamierzone cele (Alder, 1997).
Teoria programowania neurolingwistycznego jest ściśle związana z pracą terapeutyczną. Istotne jest założenie, że w każdej interakcji społecznej zachodzi komunikacja na świadomym i nieświadomym poziomie. Kontakt między osobami powstaje w dużej mierze na bazie nieświadomych sygnałów. W zachowaniach werbalnych jak i niewerbalnych każdy człowiek ujawnia swój własny model świata. Dobry kontakt nawiązują ze sobą te osoby, u których w wyniku wzajemnej interakcji dojdzie do uwypuklenia podobieństwa między nimi. Różnice aktywizują wzajemny antagonizm. Podobieństwo zawarte w modelach świata dwojga ludzi sprzyja ich identyfikacji – a to buduje most umożliwiający współpracę (Grzesiuk, 1998).
Jak wynika z powyższych rozważań problematyka komunikacji interpersonalnej jest zjawiskiem bardzo złożonym, różnie ujmowanym i definiowanym przez wielu teoretyków i badaczy.
Podsumowując, komunikację można określić ją jako: „ proces przekazywania wiadomości, emocji, uczuć, postaw i przekonań, dokonujący się za pośrednictwem środków zarówno werbalnych, jak i pozawerbalnych, a zmierzający do wzajemnego zrozumienia i oddziaływania ” (Grygielski, 1994, s.10). Fakt, iż proces wymiany różnorodnych informacji pomiędzy partnerami interakcji może się dokonywać za pośrednictwem wymienionych wyżej środków, stanowi o podziale komunikacji na dwie podstawowe formy – komunikację werbalną i pozawerbalną.
Formy komunikacji rodzinnej
* Komunikacja niewerbalna
Komunikacja niewerbalna występuje wcześniej w rozwoju człowieka niż komunikacja werbalna. Sygnały niewerbalne są odbierane szybciej, niejako bez udziału świadomości, a także w sytuacji, gdy człowiek nie wie na którego rodzaju komunikatach się oprzeć w swoim działaniu, najczęściej bierze pod uwagę komunikaty pozawerbalne.
Nie jest jednak rzeczą łatwą zdefiniowanie pojęcia komunikacji niewerbalnej. Główną przyczynę upatruje się w tym, iż istnieje wiele różnorodnych kanałów, którymi poza językiem mogą się porozumiewać ludzie. Ponadto przekaz informacji kanałami niewerbalnymi odbywa się najczęściej bez świadomego zamiaru (Domachowski w: Sęk, 1993). W literaturze wyróżnione jest kryterium porządkujące niewerbalne kanały przekazu informacji. Dzieli się je na te, których pojawienie się uzależnione jest od obecności innych osób, oraz na takie które tej obecności nie wymagają. Pierwszą grupę nazwano komunikatami interakcyjnymi. Stanowią one odbicie relacji społecznych, pojawiają się one i trwają tylko w obrębie interakcji. W znacznej mierze zdeterminowane są one wzorcami kulturowymi. Druga grypa to komunikaty ekspresyjne związane z tzw. „mową ciała”. Odzwierciedlają przede wszystkim stan jednostki, istnieją przez całe jej życie, a informacje w nich zawarte towarzyszą zachowaniu bez względu na obecność czy też brak innych osób. W znacznym stopniu zależą one od naturalnych, fizjologicznych procesów czy innych właściwości jednostki (Domachowski w:Sęk, 1993).
Do kanałów komunikacyjnych mowy ciała zalicza się:
· mimikę
· zmiany wielkości źrenic
· gesty
· postawę ciała
· niektóre elementy wyglądu
· niewerbalne aspekty mowy
· zapach.
Niewerbalne aspekty mowy, inaczej czynniki paralingwistyczne to te elementy mowy, które towarzyszą wypowiedzi językowej, jak np.: donośność i natężenie głosu, ich zmiany w toku rozmowy, tempo mówienia, pauzy w wypowiedziach, ton głosu, a także pomyłki i powtórzenia słów (Domachowski w: Sęk, 1993). Ponad to autor ten dzieli omawianą grupę na dwa oddzielne zbiory – dźwięków parajęzykowych, jak różnego rodzaju wokalizacje, w tym śmiech, płacz, ziewanie, mruczenie. Dotyczą one cech głosu, sposobu wypowiadania słów, budowania zdań, intonacji itp. To czy wypowiedź nosi cechy moralizatorstwa, irytacji, jest przyjazna czy wroga itd. Rozpoznawane jest na podstawie wysokości głosu, , barwy, rytmu wypowiedzi, szybkości, akcentu i rezonansu (Nęcki, 1996).
Postawa ciała człowieka może być informacją, która nawet z daleka i bez widocznych innych elementów niewerbalnej komunikacji, z pewnym prawdopodobieństwem określa stan emocjonalny obserwowanej jednostki. Najbardziej charakterystyczne to postawy rezygnacji, sylwetka bojowa, złamana bólem, postawy radości (Kępiński, 1989).
Kolejnym kanałem komunikacji interakcyjnej jest kontakt wzrokowy. Tym co stanowi informację są w tym przypadku takie zmienne jak: nawiązanie kontaktu wzrokowego, jego przerwanie, unikanie, przerwy itp. Badania wykazały związek pomiędzy uwagą a kontaktem wzrokowym. Nazywa się to uwagą wzrokową, która polega na tym, iż w toku interakcji osoba zainteresowana wypowiedzią partnera utrzymuje z nią kontakt wzrokowy. Istnieją różnice co do utrzymywania kontaktu wzrokowego przez różne grupy jednostek, i tak np. większą uwagę wzrokową wykazują ekstrawertycy, mniejszą osoby depresyjne. Osoby nie lubiące się oraz ludzie o różnej pozycji społecznej rzadziej nawiązują ze sobą wzrokowy kontakt (za: Domachowski w: Sęk, 1993). Nęcki pisze o psychologicznej funkcji spojrzenia jednostronnego i wzajemnego: „ Nawiązanie kontaktu wzrokowego poprzedza i warunkuje dalsze wzajemne postępowanie, unikanie wzroku jest zazwyczaj sygnałem odrzucenia ” (Nęcki, 1996, s.177). Wyraz oczu w minimalnym stopniu podlega kontroli wolicjonalnej. Szczególnie wymyka się jej wygląd gałki ocznej. Tym czasem nawet drobne niuanse w jej obrębie odgrywają zasadniczą rolę w określaniu stanu emocjonalnego.
Spojrzenie odgrywa bardzo istotną rolę w relacjach międzyludzkich. Spojrzeniem można poniżyć, zranić lub unieść człowieka ku górze spojrzeniem pełnym miłości, uwielbienia oddania (Kępiński, 1989).
Z komunikacją interakcyjną wiąże się pojęcie przestrzeni interpersonalnej. Prowadzone nad nią badania uwidaczniają, iż relacje w jakich pozostają ze sobą partnerzy interakcji znajdują swoje odzwierciedlenie w kreowaniu przestrzeni. Istnieje też zależność odwrotna – od właściwości przestrzeni zależny jest przebieg interakcji i relacje między jej uczestnikami. Możemy tu wyodrębnić takie zagadnienia jak dystans interakcji. Jest to odległość jaką zachowują między sobą partnerzy interakcji w czasie jej trwania. Odzwierciedla ona zwłaszcza rodzaj relacji jaka ma miejsce między osobami. Inne czynniki to: płeć, warunki przebiegu interakcji, kulturowe zaplecze partnerów itp. W ramach proksemiki – jak określił te zagadnienia E.T.Hall – można wyróżnić cztery sfery kontaktów: intymną, osobistą, społeczną i publiczną. Każdemu z nich jest właściwa określona odległość, np. sfera intymna rozciąga się od bezpośredniego kontaktu fizycznego do ok.0,5 m, sfera publiczna natomiast to 3,5 do7,5 m. W toku badań zaobserwowano kilka prawidłowości, a mianowicie w odniesieniu do płci w toku interakcji najbliżej siebie stają kobieta z mężczyzną, nieco dalej – kobieta z kobietą i najdalej dwóch mężczyzn. Dystans fizyczny różnicuje również wiek – osoby w tym samym wieku stają bliżej siebie; podobnie osoby znające się w porównaniu z obcymi. Osoba o niższej pozycji społecznej dystansuje się fizycznie od osoby o wyższej randze. Zmiany dystansu związane są również z wymiarami atrakcyjności i sympatii. Nie tylko osoby spostrzegające się jako atrakcyjne stają bliżej siebie, ale również skracanie dystansu przez partnerów interakcji jest odbierane jako objaw sympatii natomiast jego zwiększanie jako objaw agresji i nerwowości (Domachowski w: Sęk, 1993).
Równie istotną rolę w odzwierciedlaniu i kształtowaniu relacji międzyludzkich odgrywa przestrzeń personalna inaczej zwana osobistą. Jednym z pierwszych badaczy tego zjawiska był R. Sommer. Jego zdaniem jest to: „ obszar otaczający ciało jednostki, którego granice są niewidzialne, a do którego osoby obce nie są wpuszczane ” (za: Domachowski w: Sęk, 1993, s. 141). Wtargnięcie w jego obręb wywołuje negatywne emocje, szereg zmian wegetatywnych oraz prowokuje działania postaci ucieczki lub walki (Domachowski w: Sęk, 1993).
Kończąc analizę poszczególnych kanałów komunikowania niewerbalnego należy podkreślić, że we wszystkich sytuacjach naturalnych bierze udział większość z nich jednocześnie tworząc większe całości lub pewne wzorce zachowań charakterystyczne dla danej sytuacji czy relacji interpersonalnej. (Nęcki, 1996).
Do funkcji komunikacji niewerbalnej wg. Argyle należy:
1) komunikowanie postaw i emocji – wartość komunikacji niewerbalnej w stosunku do werbalnej jest tu wyraźnie wyższa. Co więcej w przypadku zaistniałej sprzeczności za prawdziwy zostaje uznany komunikat niewerbalny.
2) wspomaganie komunikacji językowej – może ją uzupełniać, synchronizować oraz pozwala realizować sprzężenie zwrotne.
3) zastępowanie mowy – zachodzi przeważnie w przypadkach utrudnienia kontaktu słownego.
Zgodnie z tym co zostało wyżej powiedziane istnieje pogląd, iż: „ komunikacja niewerbalna służy do uzgadniania postaw interpersonalnych, natomiast kanał werbalny – głównie do przenoszenia informacji ” (za: Domachowski w: Sęk, 1993).
Komunikacja werbalna
Maria Materska uważa, iż celem komunikacji werbalnej jest nie tylko wyrównywanie informacji. Wyróżnia ona trzy podstawowe funkcje wypowiedzi:
1) deskrypcyjną – relacjonowanie pewnych stanów rzeczy,
2) ekspresyjną – określają stosunek nadawcy do czegoś lub kogoś,
3) sterującą – kierują czynnościami przedmiotowymi, a także przepływem informacji (Materska w: Kurcz, Reykowski, 1975).
Rozwój mowy można uznać za zakończony, gdy człowiek potrafi w sposób adekwatny do sytuacji realizować trzy powyższe funkcje (Materska w: Kurcz, Reykowski, 1975).
Mowa to: „ konkretne akty używania języka, czyli czynności werbalne człowieka ” (Kurcz, w: Tomaszewski, 1982, s.415). Język stanowi podstawowe narzędzie porozumiewania się ludzi. Należy go uznać za przykład czynności sygnalizacyjnych człowieka, które osiągnęły niespotykany u innych gatunków poziom organizacji. Poprzez kolejne stadia interioryzacji czynności werbalnych doszło do rozwoju czynności umysłowych człowieka. Po mowie głośnej wykształca się stopniowo mowa cicha, inaczej zwana mową wewnętrzną, która przekształca się ostatecznie w czynności umysłowe (Tomaszewski w: Maruszewski, Reykowski, Tomaszewski, 1966).
Zbigniew Nęcki przez komunikację werbalną rozumie prowadzenie konwersacji, inaczej rozmowę polegającą na bezpośrednim kontakcie człowieka z człowiekiem. Rozmowa dwóch lub więcej osób zwana jest przez tego autora „ dyskursem interakcyjnym ” [Nęcki, 1996, s. 134]. Można go uznać za pewien rodzaj międzyludzkiej współpracy, co wiąże się z koniecznością uwzględnienia interesów zarówno swoich jak i partnera interakcji. Jest to podstawowa zasada współżycia zwana zasadą kooperacji.
Z dwoma wyżej omówionymi rodzajami komunikacji - werbalnej i niewerbalnej – wiąże się problem spójności lub jej braku. Komunikacja spójna ma miejsce wtedy, gdy w obu kanałach przekazywana informacja ma podobny, niesprzeczny charakter. Dla przykładu komunikaty negatywne spójne to takie, które zawierają słowa krytyki wypowiadanej poirytowanym tonem głosu i ze złością na twarzy. Zdaniem Zbigniewa Nęckiego komunikacja niespójna zachodzi wtedy, gdy: „ pozytywnym informacjom w jednym kanale towarzyszy negatywna informacja w innym kanale” (Nęcki, 1996, s.182). Za przykład może posłużyć werbalny komunikat negatywny wypowiadany z irytacją w głosie z jednoczesnym uśmiechem na twarzy.
Źródła zakłóceń w komunikowaniu
Czynników zakłócających proces porozumiewania się można szukać na każdym etapie komunikowania się. Pierwszym z momentów są intencje nadawcy. Lidia Grzesiuk i Ewa Trzebińska wyróżniają następujące intencje mogące pojawić się w trakcie komunikacji u nadawcy informacji:
· zaspokojenie własnych potrzeb,
· zaspokojenie potrzeb odbiorcy,
· zapoznanie innej osoby z własnymi odczuciami, poglądami, przekonaniami itp. (bez chęci wywierania jakiegokolwiek wpływu),
· rozładowanie napięcia,
· konieczność zrealizowania z drugą osobą określonych celów czy zadań (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
Przy nadawaniu sygnałów mogą nastąpić zakłócenia w komunikacji w przypadku, gdy treści zawarte w sygnałach nadawanych celowo, są sprzeczne z tymi, które osoba przesyła w sposób niezamierzony. Jest to przykład opisywanej wyżej komunikacji niespójnej. Najczęściej w sposób zamierzony nadawca posługuje się kodem językowym. Nieświadomie natomiast wysyła całe spektrum sygnałów niewerbalnych. Jeśli treści przekazywane przez oba kanały są zgodne lub uzupełniają się do zakłóceń nie dochodzi.
Odbieranie sygnałów, wbrew długo istniejącym przekonaniom, nie jest procesem biernym, lecz dzieje się w sposób aktywny. To od odbiorcy w znacznej mierze zależy jakie sygnały odbierze. Jak wskazują badania odbiorca dokonuje selekcji sygnałów – pewnych czynnie poszukując, inne odrzucając. Ponad to sygnały mogą zostać odebrane w takiej formie w jakiej przekazał je nadawca lub zostać zniekształcone. Jest to jakby: „ widzenie i słyszenie nie tego co się zdarzyło, lecz tego co odbiorca sam na ten temat wyobraził sobie ” (Grzesiuk, Trzebińska, 1978, s.26). Prowadzi to oczywiście do wystąpienia zakłóceń w procesie porozumiewania się osób i jest związane z przeżywaniem przez odbiorcę silnych stanów emocjonalnych. Selekcja przebiega na co najmniej trzech poziomach: zmysłowego spostrzegania, zapamiętywania i rozumienia oraz interpretowania (Nęcki, 1996).
Kolejnym etapem w komunikowaniu się jest odkodowywanie tj.: „przekładanie odebranych sygnałów na treści, jakie ze sobą niosły ” (Grzesiuk, Trzebińska, 1978, s.27). Aby nie doszło w tej fazie do zakłóceń, odbiorca musi spełnić dwa podstawowe warunki:
· użyć tego samego kodu co nadawca,
· rozumieć znaczenie poszczególnych sygnałów podobnie jak nadający je partner.
Trudno jest o niezakłócony przebieg odkodowywania szczególnie wtedy, gdy rozmówcy posiadają odmienne doświadczenia życiowe na skutek przebywania w różnych środowiskach.
Ostatnim etapem w procesie komunikacji jest interpretacja, która oznacza tyle co próba domyślenia się przez odbiorcę intencji nadawcy. Można w nim wyróżnić następujące uwarunkowania zniekształceń:
· kontekst sytuacyjny toczącej się rozmowy,
· doświadczenia rozmówców,
· wiarygodność źródła informacji,
· założenie, iż stosunek nadawcy do odbiorcy jest wrogi lub rywalizacyjny (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
Proces wnioskowania o cechach i motywacjach wewnętrznych, nie zauważalnych bezpośrednio, nazywany jest atrybucją (Nęcki, 1996). Ma on doprowadzić do odpowiedzi na pytania: dlaczego jakaś osoba postąpiła w ten sposób i czy jest on przejawem stałej jej cechy czy też czynników zewnętrznych. Ma to niebagatelne konsekwencje dla procesu komunikacji i tego, czy w ogóle będzie kontynuowana interakcja (Nęcki, 1996). Ważnym elementem wpływającym na interpretację zachowania partnera jest stopień jego dostosowania do sytuacji społecznej i pełnionej roli. Przy czym jeśli zachowanie odbiega od pełnionej roli lub norm społecznych respektowanych przez rozmówcę, wnioskuje on wówczas, iż wynika ono ze stałych – negatywnie w tym przypadku ocenianych – cech partnera interakcji. Jeśli natomiast jego zachowanie jest zgodne z oczekiwaniami partnera – jego geneza jest upatrywana w pełnionych przez rozmówcę rolach (Nęcki, 1996).
Jak widać z wyżej przedstawionych danych główne czynniki powodujące zakłócenia w procesie komunikacji leżą po stronie nadawcy lub odbiorcy. Zakłócenia mogą nastąpić na każdym z etapów nadawania i odbioru co doprowadza do braku porozumienia między komunikującymi się osobami. Porozumienie można rozumieć dwojako: 1) jest to zgodność pomiędzy intencją nadawcy a interpretacją odbiorcy, 2) gdy treść wiadomości odtworzonej przez odbiorcę zgodna jest z treścią wiadomości jaką przekazał nadawca (Grzesiuk, Trzebińska, 1978). Osiągnięcie porozumienia w znacznym stopniu decyduje o tym czy interakcja będzie uznana przez jej uczestników za satysfakcjonującą. Wiąże się z tym problem kryteriów jakimi należy się kierować przy podziale komunikacji na normalną i zaburzoną.
Partnerski styl komunikacji
Sposób komunikowania się oraz cele, które pragnie się w jej toku osiągnąć są wyrazem relacji istniejącej pomiędzy ludźmi. Badacze analizują rozmaite jej wymiary. Często spotykanym jest np. wymiar „zależność – niezależność”, czy „podmiotowość – przedmiotowość”. Lidia Grzesiuk i Ewa Trzebińska są zwolenniczkami rozpatrywania komunikowania się na wymiarze „partnerski – niepartnerski”. Przy podejściu wartościującym oba krańce owych różnorodnych wymiarów można dojść do podziału komunikowania na „zaburzone” i „normalne” (za: Domachowski, w: Sęk, 1993).
W takim ujęciu styl partnerski można uznać za wyraz komunikacji „normalnej” natomiast brak partnerstwa za komunikację „zaburzoną”. Przemawiają za tym różne właściwości obydwu wymienianych stylów. Styl partnerski można określić jako taką formę komunikowania się, w której osoba przyznaje takie same prawa i obowiązki sobie jak i rozmówcy (Grzesiuk, Trzebińska, 1978). Inaczej można powiedzieć, iż uznaje siebie za równego względem partnera. „ Niepartnerski styl komunikowania przejawia się w tym, że człowiek inaczej traktuje własne potrzeby, preferencje i zamierzenia niż oczekiwania i dążenia swego rozmówcy ” (Grzesiuk, Trzebińska, 1978, s.141).
Chcąc scharakteryzować styl partnerski można powiedzieć, iż człowiek nim się posługujący:
· nie narzuca swojego punktu widzenia
· nie nakłania rozmówcy, aby zmienił własne poglądy czy postępowanie,
· nie ocenia zachowania partnera,
· toleruje odmienne przekonania drugich,
· nie formułuje nakazów, rad, co najwyżej informuje rozmówcę o konsekwencjach jego dotychczasowego postępowania i innych możliwościach działania,
· nie podporządkowuje własnych poglądów czy postępowania oczekiwaniom i wymogom drugiego człowieka, lecz dąży do zrealizowania własnych intencji,
· koncentruje podczas rozmowy uwagę na wypowiedziach rozmówcy,
· dba o zrozumiałość swoich wypowiedzi i tego samego domaga się dla siebie (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
W przypadku partnerskiego stylu komunikacji osoby, porozumiewające się według jego wzorców mogą zrealizować własne zamierzenia co przyczynia się do uzyskania porozumienia i odczuwania satysfakcji z kontaktu. Partnerstwo w komunikacji sprzyja ekspresji uczuć, przekazywaniu osobistych przeżyć, ujawnianiu własnego „ja” oraz udzielaniu informacji zwrotnych (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
Autorki na podstawie badań określiły źródła stosowania przez różnych ludzi opisanych stylów komunikacji. Jak się okazało czynnikami wyznaczającymi taki czy inny styl są:
· naśladowanie osób znaczących,
· sposób przypisywania wartości sobie i innym,
· rozbieżność między „ja realnym” i „ja idealnym”, która predysponuje – z racji zagrożenia poczucia własnej wartości – do komunikowania niepartnerskiego (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
Podsumowując można powiedzieć, że podział na partnerski i nieopartnerski styl komunikowania się ma charakter kontinuum o dwóch skrajnych biegunach. Charakterystyki stylu partnerskiego są zaprzeczeniem stylu niepartnerskiego. Poddając oba bieguny operacji wartościującej za pożądany czy normalny można uznać styl partnerski komunikowania się, natomiast szkodliwy czy zaburzony jest styl przeciwny – niepartnerski.
Otwartość – intymność komunikowania się
Bardzo istotną rolę w powstawaniu bliskich relacji odgrywa wyrażanie intymnych treści. L. Grzesiuk i E. Trzebińska nazywają ten proces otwartością. Otwartość wymiany informacji dotyczy przede wszystkim treści o sobie samym i wykraczających poza to co dzieje się pomiędzy rozmówcami. Autorki wyróżniają następujące kategorie wiadomości:
*treści nieosobiste - zawarte w wiadomościach, które nie dotyczą bezpośrednio osoby je przekazującej
*treści intymne – związane z osobistymi doświadczeniami nadawcy.
Ludzie różnią się między sobą tym wobec kogo i jak często ujawniają własne, bardzo prywatne doświadczenia. Można wyróżnić trzy podstawowe grupy osób:
1) osoby ujawniające własne „ja” – są to tacy ludzie, którzy swoje osobiste sprawy ujawniają bliskim i znajomym a nie czynią tego wobec obcych,
2) osoby nie ujawniające swego „ja” – to znaczy nie ujawniające swoich intymnych spraw nawet wobec najbliższych, dobrze znanych osób,
· osoby nadmiernie ujawniające własne „ja” – to ci, którzy w swoje osobiste sprawy wtajemniczają nawet osoby obce, mało znane (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).
Jeśli spojrzeć na ten problem z perspektywy „zaburzonego” i „normalnego” komunikowania się to szczególnie istotne wydają się dwie kwestie. Pierwsza to zachowanie równowagi w zakresie granic informacji o sobie tak by stopień ich otwartości nie był ani zbyt duży ani zbyt mały. Druga wiąże się z możliwością manipulacji przez jednostkę zamykaniem i otwieraniem granic w celu realizowania własnych dążeń i interesów (Domachowski w: Sęk, 1993).
Czynniki wpływające na dobrą komunikację między małżonkami
W licznych publikacjach pojecie komunkacji bywa stosowane zamiennie z pojęciem porozumiewania się (Janicka 1990)
W.G.Powers, K.Hutchinson i H.Eysenk uważają proces komunikacji werbalnej i niewerbalnej za ważny czynnik w interakcji między małżonkami. W małżeństwie komunikacja posiada własna specyfikę, która nie jest podobna do komunikacji pojmowanej w szerszym zakresie ( Rostowski w: Janicka, 1990).
Odkrycie korelacji porozumiewania się z satysfakcją małżeńską wpłynęło na zainteresowanie się tą tematyką i przeprowadzenie licznych badań, które koncentrowały się wokół trzech perspektyw : satysfakcji, interakcji i typologii. ”Szerokie poparcie uzyskała teoria głosząca, iż trafność komunikacji zarówno werbalnej jak i niewerbalnej jest związana a dostosowaniem się w małżeństwie” (Janicka 1990, s.147).
Małżeństwa szczęśliwe posiadają umiejętność komunikacji bardziej efektywnej w porównaniu z małżeństwami nieszczęśliwymi. Częściej spotykane są poczucie humoru, akceptacja pomysłów partnera, skoncentrowanie na pozytywnych zachowaniach rozwiązujących problemy. Istotnym elementem są umiejętności męża w wyrażaniu pozytywnych uczuć, wrażliwość na niewerbalne komunikaty ze strony żony (Gottman 1979, Wegner, Rubin, Barry, Vincent, Riskin w: Janicka, 1990).
Nie wszystkie formy komunikacji są korzystne dla powodzenia diady. „Dla zainicjowania, rozwinięcia i podtrzymania satysfakcjonujących i pełnych związków potrzebne są pewne podstawowe umiejętności, które D.W. Johnson (l985) dzieli na cztery zakresy:
1. otwarta komunikacja decydująca o wzajemnym poznaniu i zaufaniu partnerów;
2. przekazywania ciepła, sympatii, rzutowania emocjonalnego kontaktu i wyznaczające dokładne i jednoznaczne wzajemne porozumienie;
3. komunikowanie swej akceptacji i wsparcia w sytuacji udzielania pomocy, konstruktywna pomoc;
4. wspólne rozwiązywania problemów i konfliktów.” (Janicka, 1990, s.153)
Wszystkie wymienione zakresy decydują o jakości stosunków interpersonalnych.
W wypowiedzi słownej psychologia komunikacji międzyludzkiej wyróżnia cztery warstwy znaczeniowe :
1) zawartość rzeczowa
2) ujawnienie własnego samopoczucia (ewentualnie stosunku do samego siebie)
3) stosunku do rozmówcy
4) apelu skierowanego do rozmówcy, nie zawsze ujawnionego słowami.
Do wypowiedzi należy ton, współbrzmienie uczuciowe towarzyszące słowom, za pomocą którego ujawnia się stosunek mówiącego do rozmówcy (Sujak, 1983).
Istnieją dwa czynniki , które warunkują autentyczną komunikację : otwartość i empatia. Te dwa czynniki umożliwiają nieustanne poznawanie swego partnera i wypracowanie takich zachowań, które pozwalają łatwiej z nim żyć (Jean Guilhot w: Braun Gałkowska 1985 ). „ Autentyczne porozumienie uwzględniające nie tylko poznanie się ale również wzajemne zrozumienie partnerów stanowi niezastąpiony czynnik scalający diadę, a nawet przywracający jej stabilność oraz harmonię współżycia” (Janicka, 1990, s. 153).
Otwarty współmałżonek uwzględnia w swoich zachowaniach potrzeby partnera, liczy się z jej zdaniem, potrafi rezygnować ze swych dążeń, jeśli godzą one w dobro innego człowieka. Jednostka będąc członkiem diady małżeńskiej ma ukształtowany swój własny sposób komunikowania się z współmałżonkiem. Osoba otwarta na osobę współmałżonka będzie w większym stopniu (od osoby zamkniętej) stosować formy komunikacji zmierzające do porozumienia,; są one bowiem bliższe jej „naturze", aniżeli formy odrzucające zasady konstruktywnej komunikacji(Płaszczyński 1993)
BIBLIOGRAFIA
Alder H. (1997). NLP – programowanie neurolingwistyczne. Umiejętność realizowania marzeń, Łódź, Wydawnictwo RAVI
Berne E. (1994). W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa PWN
Braun-Gałkowaska M. (1985). Miłość aktywna. Psychiczne uwarunkowania powodzenia małżeństwa, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax.
Grygielski ( 1994). Style komunikacji rodzicielskiej a identyfikacja dzieci z rodzicami, Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL
Grzesiuk L. (1998). Psychoterapia: szkoły zjawiska, techniki i specyficzne problemy, Warszawa, PWN
Grzesiuk L., Trzebińska H. (1978).Jak ludzie porozumiewają się między sobą, Warszawa, Nasza Księgarnia
Janicka I. (1990). Otwartość i empatia w małżeństwie, Niepublikowana Praca doktorska
Kępiński A. (1989). Poznanie chorego, Warszawa, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
Kurcz I, Reykowski J. (1975). Studia nad teorią czynności ludzkich, Warszawa ,PWN
Maruszewski, Reykowski J., Tomaszewski T. ( 1966). Psychologia jako nauka o człowieku, Warszawa, Książka i Wiedza
Materska M. (1975). Kształtowanie się struktury czynności pod wpływem treści instrukcji, Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego
Mika S. (1975). Wstęp do psychologii społecznej, Warszawa, PWN
Nęcki Z. (1996). Komunikacja międzyludzka, Kraków, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu
Rostowski J. (1987). Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa, PWN
Sęk H. (1993). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa, PWN
Sujak E. (1989). Małżeństwo pielęgnowane, Katowice, Księgarnia Świętego Jacka
Tomaszewski T. (1982). Psychologia, Warszawa PWN