Kultura społeczeństwa stanowi istotną podstawę jego egzystencji. Należy ona do tych pojęć w naukach społecznych których mówi się, że mają długą przeszłość, ale krótką historię. Stwierdzenie takie oznacza, iż pojęcie "kultura" od niedawna zostało poddane rygorom myślenia naukowego.
Światowa kariera łacińskiego terminu "kultura" zaczęła się w czasach Cycerona. Pierwotnie termin ten wiązano z uprawą roli cultura agri- uprawa ziemi. Cyceron natomiast użył słowa kultura w wyrażeniu "cultura animi" co oznacza uprawę umysłu[1].
Począwszy od Cycerona, termin kultura zaczęto wiązać z wszelką czynnością ludzką mającą na celu pielęgnowanie, kształtowanie i doskonalenie. W ciągu wieków termin ten poszerzał swoją treść, stając się pojęciem wielowymiarowym i wieloznacznym. Na przykład w antropologii kulturowej ma ona zakres bardzo szeroki i najczęściej obejmuje różne przedmioty, kategorie , wartości i działania w różnych sferach życia ludzkiego.
Jak zdefiniować kulturę? Według A. Kłoskowskiej, w literaturze naukowej można spotkać około dwustu różnych definicji kultury. W sensie naukowym oznacza ona określone klasy przedmiotów, zjawisk i procesów albo pewne klasy zachowań. Natomiast w sensie filozoficznym przez kulturę rozumie się wszystko, co nie wyrasta samo przez się z przyrody, lecz powstaje dzięki pracy człowieka, co jest wytworem celowej refleksji i działalności ludzkiej[2].
Słownik socjologiczny w najszerszym znaczeniu definiuje kulturę jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka i wszystko to, co nie powstało na drodze naturalnej, ale jest rezultatem działania ludzi[3].
Z definicji tej wyłania się podział na dwa podmioty, kulturę i to co kulturą nie jest, czyli naturę. Zaliczenie czegoś do kultury jest równoznaczne z uznaniem iż podlega ono naszemu sterowaniu. Jeżeli natomiast nie mamy wpływu na pewne sytuacje i zdarzenia, co uniemożliwia zaprowadzenie "właściwego porządku"- zaliczamy to do natury[4].
Ilekroć mowa o kulturze, tylekroć mamy na myśli zaprowadzenie i zachowywanie porządku oraz przeciwstawianie się wszystkiemu, co z punktu widzenia zamierzonego porządku okazuje się chaosem. Miejsce, w którym biegnie granica między kulturą a naturą zależy, oczywiście, od dostępnych umiejętności i wiedzy, a także od gotowości wykorzystania jej do celów dotychczas nie wypróbowanych. Ogólnie rzecz biorąc, rozwój nauki i techniki poszerza sferę sterowania zjawiskami, które dotąd zaliczano do natury, przesuwa więc dalej granice obszaru kultury.
Każda z definicji kultury uwzględnia jakiś wycinkowy konkretny punkt widzenia na to zjawisko. Jak zauważył wybitny antropolog kultury XX wieku R. Linton: "Istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to ,że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczonego owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość definicji, będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania określonego rodzaju"[5].
Najpełniejsze polskie opracowanie zagadnienia definicji kultury zostało zawarte w pracy A Kłoskowskiej. Autorka wymienia co najmniej sześć sposobów definiowania kultury[6].
· Definicje opisowo-wyliczające. Traktują on kulturę jako określony zbiór przedmiotów, a definiowanie kultury sprowadza się do wyliczania jej części składowych. Kryterium tego zaliczania pewnych składników życia społecznego do obszaru kultury nie jest tu wyraźnie sformułowane; kryterium to ma charakter intuicyjnego założenia. Zwolennikiem tego typu kultury był E. B. Tylor, który podał następującą jej definicję: "Kultura, czyli cywilizacja (...) jest to pojęcie obejmujące wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa"[7]. W taki właśnie opisowo-wyliczający sposób traktowali kulturę archeolodzy i etnografowie. Opisując grupy społeczne czy narodowe badali ich wytwory kulturowe, takie jak: język, wierzenia, obrzędy, teksty literackie, przedmioty codziennego użytku itd. Tego rodzaju elementy traktowali jako wyznaczniki kultury danej zbiorowości, a samą kulturę rozumieli i opisywali jako zbiór oryginalnych elementów.
· Definicje historyczne. Kładą one nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego; dla określenia kultury używają takich określeń jak: dziedzictwo, tradycja, dorobek. Kulturę definiuje się tutaj jako charakterystyczny dla człowieka rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom. Minione doświadczenia człowieka wyraża się w "świecie przedmiotowym", a przekazywane jest kolejnym pokoleniom w drodze wychowania i nauczania.
· Definicje normatywne akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom jako właściwość zachowań kulturowych. Kultura jest tu pojmowana jako zespół norm obowiązujących członków danej społeczności i warunkujących jej trwanie.
· Definicje psychologiczne skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury; analizują mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości przez tę zbiorowość uznawanych za oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek. Szczególny nacisk jest położony w tych definicjach na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury.
· Definicje strukturalne interesują się przede wszystkim strukturą danej kultury, tzn. zasadniczymi elementami tej kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Zazwyczaj wymienia się cztery kategorie elementów kultury: materialno - techniczne, społeczne, ideologiczne i psychiczne. Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych kultur - nie dotyczą kultury w ogóle.
· Definicje genetyczne skupiają się na genezie kultury. W tym typie definicji można wyróżnić dwie odmiany: Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych (wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych). Druga dotyczy wyłaniania się kultury z natury . Kulturę traktuje się tu jako sumę wytworów zachowań ludzkich powstałych w wyniku aktywności człowieka, przy czym jedni autorzy akcentują bardziej aktywność intelektualną, a inni aktywność fizyczną.
Wymienione wyżej rodzaje definicji kultury należy traktować jedynie jako typy idealne pozwalające uporządkować ogromną ilość literatury poświęconej kulturze tylko ze względu na pewne teoretyczne aspekty stanowiska poszczególnych autorów.
Uwzględniając różne aspekty życia społecznego, najbardziej uniwersalna wydaje się definicja zaproponowana przez S. Czarnowskiego. Definicja ta jest ponadto precyzyjna i odnosi się zarówno do dawnej, jak i współczesnej kultury.
Zdaniem tego myśliciela, kultura to "całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie"[8].
Z definicji tej wynika, że na kulturę w sensie socjologicznym i etnograficznym składają się następujące trzy grupy elementów[9]:
· materialne i duchowe wytwory ludzkiej działalności- wszystko to, co człowiek stworzył w efekcie pracy fizycznej bądź umysłowej i pozostawił w postaci "pomników kultury". Do wytworów materialnych zliczmy ogół działań i wytworów człowieka związanych przede wszystkim z zaspokajaniem biologicznych potrzeb, zapewnieniem bezpieczeństwa i przetrwania gatunku ludzkiego[10]. Natomiast do wytworów duchowych (niematerialnych) zaliczamy ogół zobiektywizowanych wytworów świadomości ludzkiej, takich jak język, wierzenia, zwyczaje, wiedza, obyczaje czy idee, pełniących funkcje użytkowe i wyrażających bezinteresowne dążenia do poznania i urzeczywistniania ideałów piękna, dobra i prawdy[11].
· wartości- w kulturze oznaczają one to wszystko, co członkowie danej zbiorowości uznają za ważne i dlatego dążą do jego osiągnięcia. W życiu społecznym konkretyzują się one w postaci różnych ideologii, ideałów, ale także i konkretnych przedmiotów. Dla członków społeczeństwa wartości sprowadzają się do podstawowych celów, jakie stawiają sobie
ludzie, a także głównych kryteriów, które wskazują co jest dobre, a co jest złe;
· wzory zachowań- są to grupy i sposoby określające jak jednostki czy całe grupy powinny się zachować, aby nie popaść w konflikt z innymi. Inaczej mówiąc są to schematy postępowania w określonych sytuacjach społecznych. Dlatego też cechą każdego wzoru zachowania jest to, że znaczącą część jakiejś zbiorowości uważa go za normalny sposób postępowania w różnych okolicznościach życiowych.
Czym jest kultura masowa?
Jest to termin określający zjawisko przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych lub standardowych treści - najczęściej rozrywkowych - oraz jednolite formy zabawowe dużych mas ludzkich, wg definicji G. Friedmanna: "...ogół kulturalnych dóbr konsumpcyjnych oddanych do dyspozycji publiczności w najszerszym rozumieniu tego słowa... za pomocą masowego komunikowania w ramach cywilizacji technicznej"; rozwój m.k. wiąże się z postępem techniki komunikacji (masowego przekazu środki) ograniczającej, a najczęściej wykluczającej bezpośredni kontakt twórcy i odbiorców proces wytwarzania, organizacji i przekazywania treści k.m. określa się mianem produkcji - niezależnie od zróżnicowanych stopni jej skomercjalizowania (k.m. powstała i jest formą dominującą w krajach zurbanizowanych i wysoko uprzemysłowionych, ale występuje również w społeczeństwach państw słabo rozwiniętych ekonomicznie); k.m. krytykowana jest za degradację wartości intelektualnych i moralnych, niszczenie więzi społecznych, "homogenizację" (ujednolicanie i upraszczanie) przekazywanych treści, mechanizację odbioru, przystosowanego do najniższych zdolności percepcyjnych.
Według Antoniny Kłoskowskiej homogenizacja kultury w wymiarze globalnym dokonuje się przede wszystkim na poziomie kultury popularnej. Kultura elitarna zachowuje swoją heterogeniczność. Według takich badaczy jak Jan Nedveen Pieterse procesom hybrydyzacji podlega cała kultura współczesna. Wydaje się, że ogólny kierunek zmian zachodzących w społeczeństwie polskim bardziej adekwatnie opisują ci, którzy jak Antonina Kłoskowska skłonni są dostrzegać odmienność procesów dokonujących się na poziomie kultury wysokiej i kultury popularnej, a w konsekwencji dopatrywać się także rosnącego zróżnicowania kulturowego społeczeństwa polskiego.
Telewizja publiczna, zrzekając się pełnienia misji edukacyjnej, (w sytuacji, gdy szkoły - szczególnie rozwijające się dynamicznie wyższe szkoły niepubliczne - kształcą przede wszystkim umiejętności praktyczne, nie przywiązując większej wagi do duchowego rozwoju) ma w tym olbrzymi udział. Proces ten, niezależnie od tego, czy określimy go neutralnym terminem "hybrydyzacji", czy też wartościującym "deprecjacji kultury" w dużym stopniu ma charakter spontaniczny i jest nieodwracalny. Rozwarstwienie kulturowe społeczeństwa, zwrot ku kulturze hybrydycznej, która dla znacznych warstw, ze względu na zasoby kompetencyjne, pozostaje jedynie dostępną kultura to zjawiska, których początki sięgają co najmniej lat osiemdziesiątych. Ze względu na sytuację polityczną (konflikt społeczeństwo - władza) i w niewielkim stopniu zliberalizowany rynek dóbr kultury, zjawisko zróżnicowania kulturowego społeczeństwa polskiego nie w pełni mogło się ujawnić w okresie stanu wojennego i latach bezpośrednio po nim następujących.
Warunki do tego powstały dopiero po roku 1989 wraz ze zmianami w funkcjonowaniu rynku kultury, zmianami w mediach, a także zmianą sytuacji politycznej, która stymulowała myślenie raczej wedle interesów (tego, co korzystne) niż wedle wartości (tego, co słuszne).
Hybrydyzacja kulturowa znacznej części społeczeństwa to tylko jedna z konsekwencji całego kompleksu zmian w kulturze, w których telewizja ma swój ogromny udział.
Innym ważnym zjawiskiem w sferze kultury, które prokurowane jest, choć znowu nie wyłącznie to przy ogromnym udziale telewizji, jest zmiana stosunku do kultury narodowej, a w konsekwencji także zmiana form identyfikacji ze wspólnotą narodową. Otwarcie na świat sprawiło, ze w procesie edukacji kulturowej społeczeństwa pojawiły się nowe usytuowane poza krajem instytucje, przede wszystkim telewizje, których programy stają się coraz bardziej powszechnie dostępne. Niektóre z dostępnych stacji (Planet, programy Discovery, Travel, BBC-world, Sat-3 itp.) nastawione są na prowadzenie akcji edukacyjnej, co przy niemal całkowitym zrzeczeniu się tych funkcji przez polską telewizję publiczną czyni je monopolistami na polskim rynku popularyzacji wiedzy i kultury.
Kulturą popularna jest kulturą dominująca, nabywanie kompetencji niezbędnych do uczestnictwa w tej kulturze jest sprawą pierwszorzędną. Kompetencje niezbędne do uczestnictwa w tym, co potocznie określa się kulturą wyższą uznaje się za sprawę marginalną i całkowicie prywatną. Wybór tej opcji wiąże się najczęściej z mniej lub bardziej otwarcie deklarowanym przekonaniem, iż kulturę współczesną charakteryzuje zmiana paradygmatu: przejście od kultury literackiej (kultury słowa) do kultury obrazu, od kultury operującej kategorią długiego trwania i wartości kanonicznych, do kultury czasu teraźniejszego - prezentyzmu w jego skrajnej wersji, a więc kultury niezdolnej do wyłonienia wartości ważnych w długiej perspektywie lub obywającej się bez takich wartości, wreszcie przejście od kultury, w której istnieje wyraźne rozróżnienia na kulturę "wysoką" wartościową" i kulturę popularną, do kultury, w którym te dwa porządki ulegają zmieszaniu.
Bibliografia
1. Jerzy Suprewicz ., Wiedza o społeczeństwie Repetytorium od A do Z, Warszawa 1998
2. Zygmunt Bauman., Socjologia, wyd. Zysk i S-KA, Poznań 1996
3. K. Olechnicki, P. Załęcki., Słownik socjologiczny, wydanie II poprawione, wyd. Graffiti BC, Toruń 1999
4. Kłoskowska Antonina., Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1983
5. Jerzy J. Wiater., Społeczeństwo wstęp do socjologii systematycznej, PWN, Warszawa 1971
6. Marcin Czerwiński., Profile kultury, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980
[1] Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
[2] j. w., s.122
[3] Krzysztof Olechnicki, Paweł Załecki, Słownik socjologiczny, Wydanie II poprawione, wyd. Greffiti BC, Toruń 1999
[4]Zygmunt Bauman, Socjologia, wyd. Zysk i S-KA, Poznań 1996 r 8, s 148
[5] Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
[6]Kłoskowska Antonina , Socjologia kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983
[7] Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
[8]Jerzy J. Wiater, Społeczeństwo Wstęp do socjologii systematycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971
[9] Jerzy Suprewicz , Wiedza o społeczeństwie od A do Z, Warszawa 1998
[10] Krzysztof Olechnicki, Paweł Załecki, Słownik socjologiczny, Wydanie II poprawione, wyd. Greffiti BC, Toruń 1999
[11]j w., s.107