Historia myśli pedagogicznej jest tak stara jak ludzkość. Od zawsze były dzieci i od zawsze chciano wychowywać je jak najlepiej Może dlatego tak wiele wybitnych osobowości zajęło się właśnie wychowywaniem młodych pokoleń. Jako studentka pedagogiki "poznałam" wielu takich ludzi. Największe wrażenie zrobiła na mnie postać Marii Montessori.

Autorka mojej pracy urodziła się w 1870 roku w miejscowości Chiravala niedaleko Ankony we Włoszech. Jako pierwsza Włoszka ukończyła studia medyczne i od 1896 roku była asystentką na oddziale psychiatrycznym w rzymskiej klinice uniwersyteckiej. Swoją pracę rozpoczęła od zajęć z dziećmi upośledzonymi. Biorąc przykład z psychiatrów Itarda i Seguina, opracowywała metody i pomoce do rehabilitacji i stymulacji. Swoje doświadczenie przeniosła z czasem na dzieci normalne. W 1907 roku powstało w proletariackiej dzielnicy San Lorenzo "Case dei Bambini" - przedszkole dla dzieci w wieku od 3 do 7 lat, gdzie Maria Montessori wypracowała podstawy swojego systemu. Wkrótce swoją pedagogiczną praktyką objęła także dzieci starsze. W 1909 roku zorganizowała w Rzymie pierwszy kurs, na którym przedstawiła podstawowe założenia swojej pedagogiki. Cieszył się on ogromną popularnością. Jego uczestnikami byli przedstawiciele różnych narodowości. Skutkiem tego w następnych latach odbyły się liczne kursy kierowane przez Marię Montessori między innymi w Londynie, Barcelonie, Paryżu, lndiach. W tym też roku wydała pierwszą najbardziej znaną pracę "Il metodo della pedagogika scientyfica applicato all" tłumaczoną do czasu pierwszej wojny światowej w wielu krajach. Od 1910 roku jej teorie i badania obiegły cały świat. Druga wojna światowa zastała ją w Indiach. Tutaj organizowała także liczne kursy, na których przedstawiła swoją metodę i niedługo potem powstało przedszkole Marii Montessori na Cejlonie.

W 1949 roku powróciła do Europy, do Holandii, gdzie 6 maja 1952 roku zmarła.

 

Niektóre cechy dzieci w wieku przedszkolnym w ujęciu Marii Montessori.

Podstawę rozważań i działalności Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój, ze względu na który pragnie ona zorganizować jego środowisko. Dla Marii Montessori każdy człowiek jest pewną indywidualną, całością posiadającą silną potrzebę rozwoju, która ujawnia się już u małego dziecka. Każde zdrowe dziecko chce się uczyć. Dzieci posiadają w sobie wewnętrzną , wrodzoną siłę ku temu, by się rozwijać, np. dziecko samodzielnie uczy się chodzić i mówić.

Cały rozwój jednostki można podzielić na okresy i fazy rozwojowe. Każda faza ma swój początek, punkt szczytowy i koniec. Prawidłowy rozwój dziecka wymaga uwzględnienia jego faz rozwojowych. Podstawową teoria pedagogiki montesoriańskiej było stwierdzenie, że:

 

Dziecko nie jest miniaturą człowieka dorosłego, posiada ono specyficzne cechy, odmienne od właściwości psychofizycznych ludzi dorosłych.

Silniej niż dorośli potrzebuje wyrażania siebie poprzez ruch dzięki któremu zbiera doświadczenia o otaczającym świecie, doskonali i koordynuje motorykę. Temu doskonaleniu służy też praca dziecka, która odmiennie niż praca dorosłych skierowana jest w początkowej fazie nie na cel, ale na czynność. Ponieważ rzeczy świata zewnętrznego nie są dla dzieci celem, ale środkiem do kształcenia osobowość. Także by doskonalić poszczególne czynności potrzebuje je ono wielokrotnie powtarzać. Następną typową cechą dziecka jest baczne obserwowanie otaczającego świata. Trenuje ono zmysły. Występuje u niego uwaga wybiórcza szczególna. Polega to na tym, że zwraca uwagę i koncentruje się tylko w obecności konkretnych, atrakcyjnych dla niego, przedmiotów Jego mentalność jest prosta i nieskomplikowana. Małe dziecko potrzebuje w początkowej fazie bardzo dużo doświadczeń zmysłowo ruchowych. Jego słownictwo jest w znacznym stopniu ograniczone co uniemożliwia mu nazwanie wielu doświadczeń.

Maria Montessori odkrawa także "polaryzację uwagi" , czyli głębokie, wypływające z potrzeb dziecka skupienie, którego podstawą jest zainteresowanie przedmiotem. Zjawisko to występuje, jeśli praca dziecka jest zgodna z jego potrzebami rozwojowymi. Pracuje ono wtedy poważnie, w zdyscyplinowaniu . Praca przynosi mu widoczna radość co stymuluje je do dalszego wykonywania danej czynności. Dzięki zjawisku polaryzacji uwagi Maria Montessori stwierdziła, że to nie gotowa wiedza przekazywana werbalnie jest drogą do rozwoju osobowościowego jednostki ale dokonywanie przez dziecko samodzielnych odkryć i kontemplacji rzeczywistości.

Cała działalność dziecka nastawiona jest na ciągłe usamodzielniane się. Dziecko do swego rozwoju potrzebuje więc odpowiednio ukształtowanego otoczenia. Dlatego też tylko stopniowe przenoszenie obowiązków pozwala mu poczuć się odpowiedzialnym co ma niemałe znaczenie w późniejszym usamodzielnianiu się.

 

Warunki prawidłowego rozwoju dziecka.

Tworzą je nauczyciele i specjalnie zorganizowane, liczące się z fazami rozwoju dziecka otoczenie. Rola nauczyciela jak i wszystkich dorosłych jest ogromna, a polega ona na daniu dziecku swobody. ale z uwzględnieniem dobra jego i innych dzieci. W tych warunkach nauczyciel obserwuje fazy rozwojowe dzieci i z miłością wychodzi im na przeciw. Bez szacunku ze strony dorosłych dla odmienności psychiki dziecka ,nie potrafi się ono właściwie rozwijać, ponieważ powstaje w nim rozdwojenie spowodowane odmiennymi tendencjami między tym czego żądają od niego dorośli. którzy nie zawsze rozumieją potrzeby dziecka, bo projektują na niego swoje cechy, a tym czego domaga się jego rozwój.

Wychowawca umie więc obserwować dziecko. Obserwacja musi być rzeczowa,, dokładna. cierpliwa i metodologicznie przeprowadzona. Celem jej jest rozwijanie się wszystkich sfer osobowości dziecka. W oparciu o zdobytą wiedzę psychologiczną wychowawca buduje środki towarzyszące rozwojowi dziecka. Jest on także tym, który kieruje się w swym działaniu wewnętrzną refleksją nad sobą, nad

własnymi błędami i dzieckiem pamiętając, że "twórczą misją dziecka jest tworzenie moralnej osobowości". Ta misja musi być wspierana i szanowana. Wychowawca jest także cierpliwy, bo w środowisku zorganizowanym na miarę dziecka umie czekać na typowe objawy jego rozwoju i współpracuje z nimi, nigdy jednak: ich nie prowokuje. Jest skromnym, delikatnym i pomagającym. Umiejętności tego pomagania i wspierania rozwoju nabywa przez długie studiowanie faz rozwoju dziecka. W każdej sytuacji stara się dziecko zrozumieć i kochać. Podstawowym narzędziem pomocniczym dla nauczyciela jest odpowiednio zorganizowane otoczenie. które nie krępuje swobody dziecka. Rodzice musze zrozumieć, ze to przede wszystkim na ich barkach spoczywa odpowiedzialność za harmonijny i prawidłowy rozwój dziecka.

Przez swobodę Maria Montessori rozumiała taki stan w którym "dziecko zna swoje prawa i obowiązki, potrafi z nich w pełni korzystać. Ponosi odpowiedzialność za swoje decyzje. ". Ograniczenie tak rozumianej swobody stanowi tylko dobro innych ludzi nie służy jednak dziecku. Rodzicom łatwiej jest podejmować decyzje ponieważ wiedzą, że nie usłyszą sprzeciwu. Tłumaczą to niedojrzałością i niedorosłością dziecka. Swoboda ta dotyczy także wyboru przez dziecko przedmiotu i czasu pracy. Można podsuwać dziecku zadania do rozwiązania nie denerwując się jednak gdy dziecko nie chce podejść do problemu poważnie.

Otoczenie dziecka nie może krępować jego ruchów, przeciwnie musi odpowiadać jego motorycznym potrzebom. W tym celu powinno być wyposażone w odpowiednie meble i przedmiot codziennego użytku. Meble powinny być dostosowane do rozmiarów i sił dziecka, by czuło się ono ich właścicielem i by umożliwiały mu one osiągnięcie zręczności. Zaś dostosowane do możliwości dziecka przedmioty codziennego użytku pozwalają mu wykonywać prace, które normalnie są dla niego niedostępne. może więc ono np. nakrywać do stołu, prać, prasować itp. Wszystkie te czynności dziecka powinny być traktowane są poważnie i ze zrozumieniem. Dziecko może powtarzać także czynność dowolną ilość razy, nawet wtedy, gdy nie ma ono konkretnego celu poza potrzebą uzyskania wprawy np. wyciera ono kilkadziesiąt razy stół, który jest czysty . Inną cechą tego otoczenia jest indywidualizacja, którą organizacyjnie ułatwia skupienie w jednej grupie dzieci z trzech roczników. Otoczenie to pomaga także dziecku czynić obserwacje i ćwiczyć zmysły Jest ono proste i uporządkowane, bo to ułatwia poznanie i odnalezienie się w zewnętrznym świecie. Ważną cechą jest także cisza, która sprzyja pracy dziecka, bo pomaga mu skupić się. Jest to także środowisko pełne radości dzieci z ich własnej pracy. Wreszcie otoczenie pomaga rozwijać się dziecku. Realizuje się ono w nim przez własną, pogłębioną skupioną pracę i zachwyt z dokonywanych odkryć. Bardzo ważnym składnikiem opisywanego otoczenia jest materiał rozwojowy (niektórzy utożsamiają go z pomocami dydaktycznymi, ale nie jest to zgodne z intencjami Marii Montessori, ponieważ jego celem jest nie dydaktyka, ale fizyczny, psychiczny i duchowy rozwój dziecka). Na opracowane tego materiału Maria Montessori poświęciła 12 lat pracy polegającej na żmudnych i wnikliwych obserwacjach dzieci.

Sama koncepcja pomocy zrodziła się z analizy cyklów rozwojowych dziecka i analizy wytworów ludzkiej kultury i cywilizacji, które zostały rozbite na pojedyncze, tworzące je składniki w przystępnej formie przedstawione dzieciom. Przy czym wybór tych wytworów zdeterminowany był możliwościami rozwojowymi dziecka czyli jego naturalnymi fazami rozwoju.

Pojedynczym składnikom tworzącym dany wybrany wytwór ludzkiej kultury i cywilizacji przypisywała Marii Montessori poszczególne ćwiczenia, które mają doprowadzić do ich opanowania. Ćwiczenia te są kompletne, samodzielne i interesujące dla dziecka, kształcą umiejętność, która może istnieć sama, ale zarazem może być całością czegoś większego. Po wyćwiczeniu tych elementów następuje jak gdyby wewnętrzna, intelektualna ich synteza. Maria Montessorii porównuje ten proces do powstawania wody z tlenu i wodoru. Wszystkie te trzy elementy są czymś odmiennym, przy czym pierwszy z nich powstaje ze złożenia dwu pozostałych.

Dziecko więc poprzez stopniowe ćwiczenie, rozumienie i nazywanie prostych elementów, następnie syntezowanie ich na coraz wyższym poziomie pogłębia coraz bardziej poznanie dorobku ludzkiej cywilizacji i kultury, czyli materiał ten otwiera jak gdyby świat przed dzieckiem, daje mu "klucz do świata". Dzięki niemu dziecko chaotyczne i nieuporządkowane wrażenia porządkuje. Zbiera ono doświadczenia poprzez porównania, różnicowanie, układanie par, wyszukiwanie kontrastów i stopniowanie. Dziecko odkrywa świat samodzielnie, ponieważ w materiał rozwojowy wbudowana jest kontrola błędów, która umożliwia znalezienie tylko takiego rozwiązania problemu, jakie mu nadała ludzka cywilizacja. Dzięki kontroli błędów, która może być konstrukcyjną, dziecko samo poszukuje rozwiązań, co nie jest bez wpływu na rozwój jego osobowości, zaś radości z osiągniętego, często po bardzo długich poszukiwaniach nie zastąpi. żadna szkolna ocena czy cenzura. Dziecko nabiera zaufania do swojej pracy i pragnie nowych trudniejszych zadań.

Następną ważną cechą tego materiału jest jego "zaproszeniowy" charakter tzn. poprzez dostosowanie do fary rozwoju dziecka zwraca on na siebie jego uwagę, wywołując zainteresowanie, a tym samym chęć pracy z nim.

Podsumowując, opracowany materiał jest materiałem rozwojowym przy czym nie tylko tu chodzi o rozwój intelektualny dziecka, ale rozwój całej jego osobowości, który dokonuje się dzięki osobistemu doświadczaniu.

Dostosowane do faz rozwojowych dziecka w wieku przedszkolnym. Bodźce opisywanego otoczenie można podzielić na kilka grup związanych z: · pomocami do kształcenia zmysłów,

* pomocami do matematyki,

* pomocami do nauki języka,

* pomocami do wychowywania dla kultury życia

pomocami do wychowania religijnego.

 

Ćwiczenia codziennego dnia.

Posiadają one trzy cele bezpośrednie: umożliwienie dziecku ekspansji ruchowej i jej doskonalenie, odkrycie ciszy, uspołecznienie dziecka. Wynikiem realizacji tych celów jest coraz głębsze rozumienie świata i praca na jego rzecz na miarę wieku dziecka. Dzięki temu łączą się te ćwiczenia również

z domowym środowiskiem dziecka.

Najwięcej uwagi poświęciła Maria Montessori pierwszemu celowi, ponieważ typową cechą pierwszych lat dzieciństwa jest ogromna, naturalna potrzeba ruchu. Dzieje się tak dlatego, że dziecko w wieku przedszkolnym doświadcza własnego ciała, buduje swoją cielesną strukturę i koordynuje ją. wreszcie dokonuje precyzji ruchów.Można wyróżnić kilka rodzajów zajęć dostosowanych do etapów rozwoju ruchu u dziecka:

* · ćwiczenia zaspakajające. pęd do ruchu - nie posiadają one konkretnego celu, a służyć tylko samej czynności ruchowej. W grupie tej znajdują się między innymi takie ćwiczenia jak: przelewanie wody. przesypywanie piasku, składanie i rozkładanie, zamykanie, otwieranie itp.

* · ćwiczenia łączące poczynione przez dziecko doświadczenia ruchowe w wielkie związki, do tych należy: pielęgnacja kwiatów, czyszczenie butów, przedmiotów metalowych, mycie rąk itp.

* · ćwiczenia mające na celu uświadomienie dziecku możliwości ruchowych jego ciała..

* · ćwiczenia na rzecz grupy - dziecko świadome jest społecznego celu czynności i współdziała z innymi w jej wykonaniu np. : wspólne przygotowanie śniadania, nakrywanie do stołu., pomoc młodszym przy ubieraniu się

Ważnym warunkiem rozwoju dziecka jest też cisza. Poprzez specjalnie opracowane ćwiczenia można osiągnąć następujące cele: pomóc dziecku odkryć ciszę i zafascynować nią, kształtować umiejętność awizowania ciszy poprzez rozwijanie wrażliwości słuchowej, ułatwić przez ciszę skupienie dziecku, a także nauczyć go ,. Wyciszenia się ", by dać możliwość wypowiedzenia się innym i podporządkowania się wspólnie ustalonym zasadom w grupie, wprowadzić w modlitwę. Trzecim celem ćwiczeń codziennego dnia jest ułatwienie dziecku stawania się: członkiem grupy. Przychodząc do przedszkola spostrzega ono siebie po raz pierwszy jako członka grupy, należy wiec mu pomóc zrozumieć najprostsze formy społeczne i umożliwić mu przyjęcie ich jako swoich. W tym celu najczęściej stosowanym środkiem jest rozmowa i zabawa w role.

 

Pomoce do kształcenia zmysłów.

Materiał ten ćwiczy zmysły i pomaga tworzyć pojęcia, dzięki czemu pobudza działalność umysłową dziecka. Poza wszystkimi wymienionymi wcześniej cechami materiału rozwojowego, pomoce te posiadają też cechę izolacji tj. kształcą np. jeden tylko zmysł wykluczając inne, zapoznają z jedną tylko właściwością przedmiotu, starając się wyeliminować pozostałe, przedstawiają tylko jeden problem do rozwiązania. To pozwala na stopniowe przechodzenie do coraz trudniejszych , zadań po doskonałym opanowaniu wcześniejszych.

Dziecko wybiera samo materiał do pracy i pracuje z nim tak długo jak tylko pragnie (w szkołach pracujących metodą Marii Montessori najczęściej nie ma dzwonków kończących zajęcia).

Kiedy wychowawca zauważy zainteresowanie dziecka danym materiałem, może udzielić mu tzw. "lekcji", która jest wprowadzeniem w pracę z tą pomocą. Lekcja odbywać się musi w serdecznej atmosferze, która jest warunkiem jakiegokolwiek towarzyszenia wychowawcy w rozwoju dziecka. Lekcja musi być precyzyjna, skąpa w słowa, poświęcona problemowi, ale omawiająca go całościowo, dotycząca w danej chwili tylko jednego materiału do kształcenia zmysłów.

Po przeprowadzeniu w formie pokazu "lekcji" wychowawca z odległości obserwuje poczynania dziecka. Gdy dziecko popełnia błędy przy pracy, nie krytykuje go, nie podaje wyjaśniających instrukcii. ale po jakimś czasie powraca ponownie z dzieckiem do tego materiału.

Pomoce do ćwiczeń zmysłów jak i inne w środowisku dziecka stoją zawsze na tym samym miejscu. które ono zna dobrze, tak, że może w każdej chwili wziąć je do pracy. "Lekcja" może być pokazywana, nie tylko jednemu dziecku, ale tylko w wyjątkowej sytuacji. Kiedy dziecko dobrze poznało już dany materiał do kształcenia zmysłów następuje wprowadzenie nazw związanych z tym materiałem.

Materiał do kształcenia zmysłów można podzielić na pięć podstawowych grup: słuchowa, wzrokowa. dotykowa, smakowa i zapachowa. Ćwiczenia zmysłu wzroku dotyczą kształtowania podstawowych pojęć np. duży. mały, gruby, cienki i ich związków z innymi pojęciami, rozpoznawania barw. figur i brył. Ćwiczenia zmysłu dotyku kształtują wrażliwość dotykową, odczuwanie różnic w ciężarze i temperaturze ciał. Dzięki ćwiczeniom zmysłu słuchu dziecko uczy się wyodrębniać i różnicować szmery dźwięki, zaś wyodrębnianiu i różnicowaniu bodźców smakowych i zapachowych służą odpowiednie ćwiczenia smakowe i zapachowe.

Do wszystkich wymienionych grup ćwiczeń skonstruowane są pomoce, które zawierają w sobie wymienione wcześniej cechy materiału rozwojowego, opracowanego przez Marię Montessori.

Ćwiczenia matematyczne, językowe, wychowanie dla kultury życia i wychowanie religijne.

Oprócz ćwiczeń codziennego dnia i ćwiczeń do kształcenia zmysłów występują też odpowiednie zajęcia z zakresu matematyki, nauki języka, wychowania dla kultury życia i religii.

Pomoce Marii Montessori ułatwiają zrozumienie podstaw matematyki dziecku przez to że obiektywizują to co abstrakcyjne. Przygotowanie do matematycznego myślenia odbywa się w sposób bezpośredni i pośredni. Pośrednie przygotowanie stanowi praca z materiałem do rozwoju zmysłów, poprzez kształtowanie pojęć i stwarzanie okazji do porównań, porządkowania itp. Bezpośrednie przygotowanie dotyczy ułatwienia dziecku przeżycia doświadczenia m.in. liczby, liczenia i struktury układu dziesiętnego.

Materiał matematyczny łączy doświadczenia z arytmetyki z doświadczanemu z geometrii i algebry, co daje dziecku całościowe kształcenie matematyczne. Do naturalnych potrzeb dziecka zalicza się również pęd do nauki języka . Wychowawca musi pamiętać, że dziecko w wieku przedszkolnym jest w fazie intensywnego rozwijania mowy i posiada określone potrzeby z tym związane. Pomocą do tego będzie rozmowa z dzieckiem, odpowiadanie, trzystopniowe lekcje słowne przy materiale do kształcenia zmysłów i ćwiczeniach codziennego dnia. Wychowawca musi umieć także cierpliwie słuchać dziecka, ponieważ to jest koniecznym warunkiem rozwoju jego języka. Musi traktować wypowiedzi dziecka poważnie i pomagać mu w prawidłowym budowaniu. W pracy nad mową dziecka ważne jest też zaspokojenie jego potrzeby bezpieczeństwa, bo wtedy rozmawia ono chętnie o swoich przeżyciach i troskach.

W ramach kształcenia języka Maria Montessori uwzględnia również naukę czytania i pisania i tu podobnie jak przy wprowadzaniu podstawowych pojęć matematycznych mamy do czynienia z przygotowaniem pośrednim, kształtującym umiejętności pisania między innymi podczas kształtowania sprawności manualnej ręki, koordynacji ruchów, ćwiczeń słuchowych, rozróżniania figur w ćwiczeniach umysłu wzroku Na te ćwiczenia nadbudowane są specjalne ćwiczenia dotyczące kształtu liter. pisania w linii, układania prostych wyrazów z ruchomego alfabetu itp.

Naukę czytania, pisania, formowania pojęć matematycznych uzupełnia wychowanie dla kultury życia i wychowanie religijne. Mają one na celu budzenie w dziecku szacunku dla różnych form życia i kształcenie moralno - duchowe oparte na miłości chrześcijańskiej.

System wychowania i nauczania Marii Montessori, albo może lepiej, system towarzyszenia rozwojowi dziecka, nie pozbawiony jest zapewne słabych stron, choćby np. niepełne ukazanie roli wyobraźni i twórczości plastycznej u dzieci jednak mimo tego wniósł i wnosi on wiele istotnych kwestii do pedagogiki. Maria Montessori podobnie jak Pestalozzi twierdziła, że każdy człowiek posiada wewnętrzną siłę popychającą go do rozwoju. Siły tej nie można powstrzymać, ale dziecko, by ją zużytkować potrzebuje pomocy dorosłych (przygotowują i odpowiadają oni między innymi za prawidłowe: funkcjonowanie przygotowanego otoczenia).

lstotnym odkryciem Marii Montessori jest tez zjawisko polaryzacji uwagi, dzięki któremu zwróciła ona uwagę na samodzielna, skupiona, wytrwałą, radosną prace dziecka i w stworzonym dla niego środowisku pragnęła mu ją ułatwić. Była jednym z tych, którzy w pokoju dziecinnym doszukiwali się lepszej przyszłość świata.

Mimo , że pedagogika montessoriańska odnosi się do początkowych faz rozwoju dziecka jest bardzo ważna na późniejszych etapach . W wieku niemowlęcym i wczesnoprzedszkolnym kształtuje się większość zmysłów i zachowań . Margaret Mohler dopatruje się nawet w tych okresach rozwoju późniejszych osobowości . Dlatego też prace Marii Montessori są tak ważne dla rozwoju wszystkich kierunków pedagogicznych i psychologicznych . Traktuje ona dziecko jak niezależną , odpowiedzialna za siebie istotę . Od rodziców i wychowawców oczekuje się tylko pobudzenia i stymulacji z uwzględnieniem niezależności indywidualizacji jednostki . Do prawidłowej stymulacji wskazuje liczne ćwiczenia i zabawy . Uważam, że zasługi Marii Montessorii są tak duże , że zasługuje ona na honorowe miejsce w palestrze wybitnych pedagogów .

LITERATURA

1. M. Montessori , Grundlagen meiner Padagogik, " Grundlagen und Grundfragen der Erziehung" , 18/ 1968, s.17

2. E. Łatacz, "Jak wychowywać dzieci ? Zarys teorii pedagogicznej Marii Montessori" , wyd. "M" 1995