W życiu człowieka ogromną rolę odgrywa rytm , który nadaje mu określoną strukturę. Rytm dnia i nocy , rytm pór roku , rytm pracy serca , rytm oddychania . Rytm jest także ważnym elementem muzycznym , który w odróżnieniu od powyższych możemy współtworzyć . Z pewnością nie wszyscy jesteśmy w pełni świadomi jaką rolę w naszym życiu emocjonalnym pełni muzyka , tym bardziej nie wiemy i najczęściej nie zastanawiamy się nad tym , jaką rolę może pełnić . A tymczasem muzyka oddziałuje na człowieka już od tysięcy lat . Jej wyjątkowość dotyczy między innymi możliwości harmonizowania relacji człowieka ze światem . Jest uniwersalna w zakresie komunikacji , zwłaszcza w sferze emocjonalnej i uczuciowej . „ Muzyka może rozszerzać i pogłębiać świat emocjonalny człowieka , wzbogacać sferę uczuć sprzyjać poczuciu wewnętrznej odnowy .” ( Z . Konaszkiewicz , 1975 , s.47 ) .

Już w czasach starożytnych przypisywano muzyce cudowne właściwości lecznicze. Do dnia dzisiejszego powstało wiele teorii na temat wpływu muzyki na organizm ludzki . Wpływ ten dotyczy zarówno procesów psychicznych , jak i czynności wegetatywnych organizmu . Występujące u ludzi podczas słuchania muzyki zmiany obejmują między innymi : układ krążenia ( szybkość tętna i wahania ciśnienia krwi ) , układ oddychania ( częstość i rytm oddychania ) . „Muzyka przyspiesza metabolizm ustroju , zmniejsza lub zwiększa wydajność mięśni , zwiększa wydajność wzroku , dotyku i węchu oraz wpływa na czynność wewnątrzwydzielniczą ustroju .” ( M . Janiszewski , 1993, s. 49 ) . O wiele większy jednak wpływ ma muzyka na ludzką psychikę . Przyczyniło się to do stosowania jej w psychiatrii , leczeniu niedorozwoju umysłowego , leczeniu pacjentów autystycznych .

Leczenie za pomocą muzyki można określić mianem muzykoterapii . Według pani Elżbiety Galińskiej muzykoterapia to forma psychoterapii , która wykorzystuje muzykę i jej elementy jako środki stymulacji , strukturalizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy , leczenia i rozwoju osobowości człowieka . ( E . Galińska , 1990 , s.45 ) .

Bogactwo form oddziaływań muzyki na organizm człowieka stwarza szerokie możliwości stosowania jej w praktyce pedagogicznej , a konkretnie może być niezwykle cenna w resocjalizacji . Młodzież niedostosowana społecznie przejawia różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne , które są przyczynami nieskuteczności w radzeniu sobie z problemami życiowymi , w rozwiązywaniu pojawiających się w życiu konfliktów . W efekcie młodzież ta nie może zaspokajać swoich potrzeb , nie może realizować zadań życiowych , przeżywa uczucia smutku , rozżalenia , lęku . Przeżywa uczucia złości wobec innych ludzi , ma poczucie krzywdy , obwinia innych za swoje niepowodzenia . Zazwyczaj powoduje to liczne konflikty z otoczeniem . Nadmiar gniewu i agresji młodzi ludzie wyładowują w sposób często zagrażający społeczeństwu . Jednostki niedostosowane społecznie wymagają specjalnej opieki i pomocy , aby przywrócić je społeczeństwu . W resocjalizacji stosuje się różne metody i formy pracy z nieletnimi . Jedną z nich , choć dotychczas jeszcze rzadko stosowaną , jest muzykoterapia . Na modyfikację postaw nieletniego raczej większy wpływ mają czynniki działające na jego sferę emocjonalną aniżeli na intelektualną sferę osobowości . O wyborze motywów postępowania bardzo często decydują emocje , a nie czynniki racjonalne .

W tym też przypadku możemy zauważyć przydatność muzykoterapii w resocjalizacji . Muzyka w czasie jej odbioru praktycznie redukuje udział czynnika racjonalnego , koncentrując swe działanie na sferze emocjonalnej . Wpływając na emocje człowieka kształtuje tym samym jego psychikę i wzbogaca życie wewnętrzne . Muzyka oddziałuje na człowieka bez konieczności dużego wkładu intelektualnego z jego strony . Pozostaje to nie bez znaczenia dla możliwości wykorzystania jej w pracy z nieletnimi .

Rozróżniamy dwa podstawowe działy muzykoterapii : muzykoterapię receptywną ( bierną ) , czyli percypowanie muzyki , i muzykoterapię aktywną ( czynną ) , czyli jej aktywne uprawianie .

W muzykoterapii biernej percepcja muzyki nie jest tylko biernym jej odbiorem , ale zawiera w sobie konieczny pierwiastek aktywności . Utwór lub jego fragment o możliwie jednoznacznym ładunku emocjonalnym , nastroju spełnia rolę stymulatora pobudzającego skojarzenia i fantazje . „Muzyka to środek ułatwiający wyładowanie niezaspokojonych uczuć i popędów dynamizujący i stymulujący , ożywiający fantazję , zaprowadzający rytm , synchronizacją i ład funkcji psychofizycznych , ułatwiający ujawnienie własnego , ekspresyjnego zachowania się , wyrażania siebie” ( Konopczyński , 1996, s. 81 ) . Muzyka posługuje się mową złożoną z semantycznych symboli brzmieniowych . W ten sposób komunikuje treści , których nie można przekazać za pomocą słów ani obrazów . Wywoływane przez nią reakcje umożliwiają wychowankom lepsze poznanie się .

Nie jest jednak obojętne , jaki materiał muzyczny używa się w muzykoterapii biernej . Dobór materiału muzycznego powinien być adekwatny do określonej sytuacji . Stanowi to niestety nadal bardzo poważny problem . Muzykoterapeuci w swej pracy stają przed dwiema niewiadomymi : muzyką jako środkiem oddziaływania i wychowankiem jako podmiotem działania . Każdy człowiek jest inny , inaczej reaguje na różne sytuacje , dlatego też muzyka powinna być indywidualnie dobierana do każdego dziecka . „Wychowanek wobec którego stosuje się muzykoterapię powinien być zdiagnozowany co do stanu zdrowia psychicznego i somatycznego , warunków życia , indywidualnych upodobań , gustów , tradycji oraz stosunku do muzyki .”( Konopczyński , 1996, s. 82 ) Po przebadaniu dziecka konieczna jest oczywiście analiza materiału muzycznego , który zastosuje się w jego terapii .

Najważniejsze jest uwzględnienie wartości emocjonalnych utworu muzycznego, który chcemy stosować w muzykoterapii społecznie niedostosowanych . Oczywistym jest , że muzyka wolna i spokojna wpływa kojąco na wychowanka , a szybka i rytmiczna stymuluje go i pobudza . W zależności od swojej formy muzyka może łagodzić napięcie , usuwać lęk , koić i wpływać na poprawę nastroju , a także dostarczać potrzebnych podniet i silnie aktywizować wychowanka .

Nie odreagowane napięcia bardzo często wywołują lub warunkują trwanie np. objawów nerwicowych . Za pomocą odpowiednio dobranej muzyki można spowodować odreagowanie owych napięć za pomocą przeżycia wyobrażeniowego . Utwór muzyczny wyrażający konflikty i emocje powoduje zintensyfikowanie napięć i konfliktów a następnie powoduje wyładowanie ich nadmiaru . Ów intensywny proces przeżywania nazywany inaczej „symbolicznym dramatem” nawiązuje w swych założeniach do antycznego pojęcia katharsis . „Nastroje zintensyfikowane muzyką mogą być wykorzystywane do wpływania na dezintegrację osobowości , wywołując obniżenie nastroju czy silny niepokój , mogą wzbudzać również agresję , a tym samym ujawniać konflikty i patologiczne przeżycia wychowanka , aby następnie poprzez muzykę wyrażającą ład i harmonię , dążyć do stopniowej rekonstrukcji osobowości .” ( Konopczyński , 1996, s. 84 ) Jak widać muzykoterapia może być bardzo przydatna w resocjalizacji . Wychowankowie niedostosowani społecznie noszą w swej podświadomości rozmaite konflikty , które są niedostępne poznaniu rozumowemu . To właśnie muzyka może odgrywać czynną rolę w ujawnianiu wychowankom konfliktów , a następnie po owym oczyszczeniu wychowanka może być bardzo pomocna w procesie przebudowy osobowości .

Drugim działem muzykoterapii jest muzykoterapia czynna . Wychowanek poddany tego rodzaju terapii nie tylko słucha muzyki , ale uczestniczy w jej tworzeniu . Muzykoterapia czynna stosowana jest najczęściej w formie grupowej . Wspólne śpiewanie czy wspólna gra na instrumentach muzycznych otwiera możliwości wpływania na integrację w grupie . Często stosowana jest procedura mająca charakter „rozmowy” dźwiękami , wyzwalanymi z różnych instrumentów . To jakim instrumentem posługuje się wychowanek , w jaki sposób i z kim komunikuje się , pozwala uzyskać wiele informacji , z których może wynikać ważna wiedza o sobie .

Czynne uczestnictwo w tworzeniu muzyki może przynieść wiele satysfakcji i znacznie rozwinąć i wzbogacić psychikę wychowanka . Chodzi głównie o rozbudzenie inicjatyw twórczych , zarówno muzycznych jak i organizacyjnych . Daje to możliwość popisania się , pokazania swoich możliwości i kształtowania osobowości . Taka działalność należy do naturalnych dążeń każdego człowieka , który chce odnosić osobiste sukcesy i przyczyniać się do osiągania sukcesów grupy , w której uczestniczy. Formowanie podczas wspólnych zajęć muzycznych wartościowych cech osobowości : zdolności twórczych , wrażliwości , zdyscyplinowania , systematyczności , kultury współżycia z grupą, uspołecznienia , moralności – ma duże walory wychowawcze i jest wspaniałą terapią . Są to cechy , których młodzieży niedostosowanej najczęściej brakuje . Kształtowanie tych cech w toku muzykoterapii czynnej oznacza początek procesów przewartościowania ich osobowości . Radość z osiągniętych sukcesów dalsze interesujące działanie muzyczne przyczyniają się z pewnością do umocnienia równowagi psychicznej i wydatnie przyspieszają resocjalizację .

Na potwierdzenie skuteczności muzykoterapii w resocjalizacji chciałabym ukazać kilka przykładów . Robert Kaszczyszyn przeprowadził badania młodzieży przebywającej w zakładach poprawczych . Problematyka badawcza dotyczyła stwierdzenia czy istnieją warunki sprzyjające stosowaniu w zakładach poprawczych różnorodnych form muzyki w celach resocjalizacyjnych . Badania wykazały , iż przeważająca część badanej młodzieży przejawia wrażliwość na różne formy kontaktu z muzyką . Zakres zainteresowań młodzieży muzyką jest rozległy , dotyczy zarówno rodzajów muzyki , jak też sposobów kontaktowania się z nią . Jak z tego wynika młodzież jest jak najbardziej otwarta na pracę z muzyką , która pasjonuje młodych ludzi i przyciąga . W pracy z trudną młodzieżą konieczne jest stosowanie takich metod resocjalizacyjnych , do których młodzież nastawiona jest pozytywnie . Jak potwierdzają badania przeprowadzone przez Roberta Kaszczyszyna muzykoterapia może być bardzo ciekawą , a przede wszystkim skuteczną metodą resocjalizacyjną .

Innym przykładem przemawiającym za skutecznością muzykoterapii w resocjalizacji mogą być badania przeprowadzone przez Małgorzatę Kopacz – wrocławskiego muzykoterapeutę . W swych badaniach potwierdziła ona założenie , iż muzykoterapia wpływa na obniżenie poziomu agresji u dorastającej młodzieży . Obniżenie poziomu agresji może wywierać korzystny wpływ na różne sfery życia i działalności młodzieży, a co za tym idzie – pozytywnie wpływa na psychikę młodzieży i przyspiesza jej resocjalizację .

Muzyka jest sztuką doskonale nadającą się do łączenia z innymi środkami ekspresji , a tym samym i z innymi metodami resocjalizacji . Doznania muzyczne można interpretować słowem , gestem , rysunkiem , tańcem . Wykorzystanie tańca jako środka terapeutycznego oddziaływania na osobę nazywamy choreoterapią . Niestety na temat stosowania tej metody w resocjalizacji , brak naukowej literatury . Ponieważ jednak metoda ta wydaje mi się bardzo interesująca i obiecująca w pracy z nieletnimi , chciałabym ją pokrótce omówić .

Sam taniec jest sztuką bardzo złożoną , składa się z wielu rodzajów i form . Encyklopedia muzyki podaje , że jest to „zespół zjawisk ruchowych , będących transformacją ruchów naturalnych , powstający pod wpływem bodźców emocjonalnych i skoordynowany z muzyką ...” ( S. Śledziński 1968 , s. 1029 ).

Ruch taneczny w powiązaniu z muzyką angażuje jednocześnie kilka analizatorów ( ruchowy , słuchowy , wzrokowy , dotykowy ) i tym samym aktywizuje niemal cały organizm człowieka . „U podstaw pracy wszystkich terapeutów tańcem leży zawsze całościowa filozofia , która uznaje wzajemną zależność duszy i ciała . Relacja ciało – dusza jest wzajemna – nie tylko psychika wpływa na ciało , lecz także doświadczenia ciała mają wpływ na psychikę.” ( D. Koziełło 1997 , s.21 ) Wynika z tego , iż taniec – praca ciałem , może wywierać znaczny wpływ na psychikę , a co z tym się wiąże – może korygować różne zaburzenia emocji i uczuć . Terapeuci tańcem widzą w zaburzeniach emocjonalnych patologiczny rozłam pomiędzy ciałem i duszą . Powoduje to , że człowiek jest odcięty od swojego ciała i wewnętrznych uczuć . Rozłam ten spowodowany jest przez ciało , którego mięśnie są napięte , a oddech nieregularny . Tak właśnie reaguje nasz organizm w celu odparcia jakiegoś wewnętrznego bądź zewnętrznego zagrożenia . Taniec jest doskonałym sposobem na wyzbycie się owych napięć mięśniowych , powoduje wyregulowanie oddechu i zrelaksowanie się . „W terapii tańcem dąży się do powiększenia zdolności człowieka do samodoświadczania” ( D. Koziełło 1997 , s.22 ) . Tańcząc człowiek poznaje siebie , także swoją psychikę . Tłumione emocje bada za pomocą ruchów , dzięki czemu może je poznać i zwerbalizować.

Taniec przyczynia się do nabywania i kształcenia elegancji i kultury ruchów , dostarcza przeżyć estetycznych , zmian w zakresie wrażliwości na sztukę . Niesie za sobą wiele przyjemnych uczuć , daje wiele satysfakcji pozwala osiągać osobiste sukcesy i podnosi samoocenę .

Choreoterapia , podobnie jak muzykoterapia czynna najczęściej stosowana jest w formie grupowej . Tworzenie wspólnych układów tanecznych , podporządkowanie się wspólnemu działaniu znacznie wpływa na rozwój kultury współżycia z grupą i uspołecznia wychowanka . Ćwiczący pracując razem stopniowo tracą zainteresowanie tylko własną osobą i włączają się do grupy . Czują się dowartościowani , gdyż przynależą do pewnej grupy , w której są potrzebni , stanowią nieodzowną część sztuki , którą razem tworzą . Wynikiem takiego funkcjonowania jest radość płynąca ze wspólnego działania , co wpływa na podniesienie nastroju uczestników . „Choreoterapia wpływa zatem na odzyskanie równowagi psychicznej przez swoiste prowokowanie pożądanych wyładowań psychofizycznych , a jest to jedno z zadań wychowania resocjalizacyjnego .” ( K. Gromek , 1984 s. 424 ) .

Dlatego też uważam , że terapia poprzez taniec może być śmiało stosowana w resocjalizacji , gdyż jak wynika z powyższych wywodów mogłaby wywierać pozytywny wpływ na nieletnich niedostosowanych społecznie .

Być może muzyka łagodzi obyczaje , ale z pewnością wywiera duży wpływ na psychikę człowieka , który można ciekawie wykorzystać do celów terapeutyczno – resocjalizacyjnych . Muzyka w połączeniu z tańcem działa na człowieka silniej i wszechstronniej niż każda z tych sztuk oddzielnie . Różnorodność dobieranych utworów ( ich tempo , dynamika , harmonia , artykulacja ) oraz bogactwo ćwiczeń i układów tanecznych ułatwia nawiązanie kontaktów z niedostosowanymi społecznie . Muzyka może być uważana za swoistego rodzaju lek . Pobudza emocje , wyzwala i likwiduje konflikty psychiczne , wpływa na postawy moralne , harmonizuje relacje wychowanka z otoczeniem .

Muzyka i taniec mogą być pomocne nieletnim w zaspokajaniu ich podstawowych potrzeb :

- potrzeby wolności – muzyka rozbudza wyobraźnię , a to pozwala oderwać się od miejsca , w którym się przebywa , pozwala wyzwolić obrazy , w które nikt nie może ingerować ;

- potrzeby uznania – muzyka daje możliwości pokazania się zaimponowania , zabłyśnięcia ;

- potrzeby samourzeczywistnienia – poprzez rozwój zdolności muzycznych

( tanecznych , wokalnych , instrumentalnych )

- potrzeby seksualnej – taniec może być interesującą formą tego typu ekspresji;

- potrzeby przynależności – np. gra w zespole muzycznym , bycie członkiem zespołu tanecznego .

Jak wykazałam w powyższej pracy muzykoterapia i choreoterapia są bardzo interesującymi formami oddziaływania na psychikę człowieka .Nie tylko teoria , ale także praktyka potwierdza skuteczność tych metod w resocjalizacji . Niestety jak dotąd metody te stosowane są rzadko . Spowodowane jest to zapewne tym , że wciąż brak podstaw naukowych pojmowania muzyki i tańca jako metod resocjalizacyjnego oddziaływania , które znajdują się w stadium wstępnych prac. Mam jednak nadzieję , że z biegiem lat metody te znacznie się rozwiną i znajdą uznanie w resocjalizacji .

Literatura :

Tadeusz Natanson : Wstęp do nauki o muzykoterapii , Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1979 , Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich

Mirosław Janiszewski : Muzykoterapia aktywna , Warszawa – Łódź 1993 , Wydawnictwo Naukowe PWN

Marek Konopczyński : Twórcza resocjalizacja . Ministerstwo Edukacji Narodowej – Edycion Spotkania System , 1996

Jerzy W. Aleksandrowicz : Psychoterapia medyczna , Warszawa 1994, Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Robert Kaszczyszyn : Możliwości wykorzystania muzyki w procesie resocjalizacji . „Szkoła Specjalna”, 1991/4

Teresa Żychowska : Wychowanie muzyczne w resocjalizacji młodzieży w zakładzie poprawczym . „Szkoła specjalna”,1976/4

Krystyna Gromek : Resocjalizacyjna funkcja muzyki i tańca . „Szkoła specjalna, 1984/6

Elżbieta Galińska : Muzykoterapia schizofrenii . Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu , 1990/57

Wiesław Sikorski : Psychoterapia jako czynnik wspomagający w praktyce wychowawczej . „Opieka , wychowanie , terapia”, 1996/2

Danuta Koziełło : Terapia tańcem . „Kultura fizyczna” , 1997/1

Z. Konaszkiewicz : Wychowawcza funkcja odbioru muzyki . „Kultura i społeczeństwo”, 1975/1

S. Śledziński : Mała encyklopedia muzyki. Warszawa 1968 , Wydawnictwo Naukowe PWN