Nauki prawne funkcjonowały zawsze w kontekstach refleksji aksjologicznej, historycznej, porównawczej i socjologicznej.

Spełniały dwie funkcje:

a) ukazywały zmienność prawa pozytywnego w przestrzeni historycznej i społecznej,

b) ukazywały uniwersalne wartości prawa, jako regulatora ładu społecznego (z tych uniwersalnych wartości powstawały standardy dobrego prawa oraz oceny społecznych zachowań wobec prawa – kategorie postaw legalistycznych i antylegalistycznych).

 

Do nauk prawnych zalicza się: dogmatykę, historię i socjologię prawa, ogólną naukę o prawie – filozofię i teorię prawa.

 

1) dogmatyka prawa – zajmuje się opisem, interpretacją i systematyzacją norm prawa pozytywnego; dzieli się na dyscypliny odpowiadające gałęziom prawa (np. nauka prawa konstytucyjnego)

2) historia prawa – obejmuje dzieje instytucji i regulacji prawnych w powiązaniu z historią ustrojów państwowych

3) socjologia prawa – zajmuje się prawem w jego działaniu i społecznych uwarunkowaniach; jest empiryczną nauką społeczną stosującą metody socjologiczne

4) filozofia prawa – zajmuje się problematyką prawa słusznego, jakie prawo być powinno

5) teoria prawa – zajmuje się prawem takim jakie ono jest; dzieli się na teorie realistyczne traktujące prawo jako fakt społeczny lub psychospołeczny i teorie analityczne ujmujące prawo jako wypowiedzi językowe (jurysprudencja analityczna Johna Austina

 

Socjologowie nie badają prawa ale zbiorowości a wśród nich zjawiska z prawem związane, wpływające na ich zachowania. Prawo jest według socjologów rodzajem stosunków społecznych, zjawiskiem kulturowym, jest zespołem komunikatów perswazyjnych genetycznie powiązanych z państwem. Prawo, stając się narzędziem planowanej zmiany społecznej, musiało zrodzić zapotrzebowanie na empirycznie kontrolowaną wiedzę socjologiczną, o społecznym działaniu prawa.

 

Związki prawa z socjologią – zaczynają się wtedy, gdy w ślad za rozwojem socjologii powstają realistyczne teorie prawa.

Za prekursorów myśli socjologicznoprawnej można uznać Monteskiusza „O duchu praw”, który rozważał współzależność między prawem a życie społecznym i Fredricha von Savigny – twórcę niemieckiej szkoły historycznej w nauce prawa.

Savigny traktował prawo jako przejaw ducha narodu i składnik życia wspólnoty narodowej, podlegający organicznej ewolucji. Według niemieckiej szkoły historycznej wyrazem narodowej świadomości prawnej jest prawo zwyczajowe, wspomagane jedynie przez prawo pozytywne ustalane przez wyodrębniony stan prawniczy. Ustawodawstwo to arbitralne wtargnięcie w ewolucję prawa.

 

 

Rozwoju socjologii prawa

· Prawoznawstwo drugiej połowy XIX wieku pomijało całkowicie problematykę socjologiczną za sprawą panującego wtedy kierunku pozytywizmu prawniczego. Pozytywizm prawniczy ograniczał badania prawoznawstwa do dziedziny dogmatyki prawa, przedmiotem nauki prawa były tylko teksty prawa pozytywnego.

Dopiero w XX wieku rozwój socjologii i psychologii przyczynił się do zainteresowań prawem jako zjawiskiem społecznym i psychicznym. Obalono tezę, że prawo istnieje tylko w tekstach i zaczęto dostrzegać potrzebę dostosowywania prawa do zmieniającej się rzeczywistości społecznej.

Do rozwoju socjologii prawa przyczyniła się szkoła wolnego prawa oraz szkoła uppsalska, a w Stanach Zjednoczonych realizm prawny i jurysprudencja socjologiczna.

 

· Szkoła wolnego prawa – odwoływała się do żywego prawa, kształtującego się w społeczeństwie niezależnie od ustaw, i postulowała swobodę orzekania na podstawie badania tego prawa (żywe prawo miało wypełniać luki w prawie pozytywnym).

 

· Głównym teoretykiem tego kierunku był Eugen Ehrlich. Ehrlich był profesorem prawa rzymskiego na Uniwersytecie w Czerniowcach w monarchii Austro-Węgierskiej.

Materiał prawny w społeczeństwie dzieli się na trzy warstwy: a) prawo społeczne – stanowiące pierwotną warstwę, obejmujące kształtujące się samodzielnie indywidualne porządki organizacyjne związków społecznych takich jak rodzina, naród czy gmina; prawo to ma charakter norm konkretnych, powstaje bezpośrednio ze zwyczaju, panowania, posiadania i oświadczenia woli,

b) prawo prawnicze – jest tworem prawników jako organów społeczeństwa; główną funkcją tego prawa jest autorytatywne rozstrzyganie konfliktów i przywracanie porządku społecznego; jest prawem wtórnym, przekształceniem prawa społecznego w ujednolicone abstrakcyjno-generalne zdania prawne,

c) prawo państwowe – jest prawem centralistycznym, przymusowym porządkiem organizacyjnym państwa jako nadrzędnego związku społecznego. Między poszczególnymi rodzajami prawa zachodzą współzależności.

Według Ehrlicha nie całe prawo zawiera się w kodeksach i ustawach tworzonych przez państwo. Znaczna część prawa powstaje spontanicznie w samym społeczeństwie w formie stosunków własności, związków rodzinnych i małżeńskich, porządków dziedziczenia. Ludzie pozostają ze sobą w wielu stosunkach prawnych nie stykając się z sądami.

Ehrlich stworzył dwie doniosłe dla socjologii prawa teorie: a) teorię prawa żywego – prawo żywe realnie funkcjonuje w zachowaniach grup i zbiorowości społecznych, modyfikuje pozytywne i wywiera wpływ na sposób jego stosowania w sadownictwie, prawo żywe jest całością wciąż zmieniającej się rzeczywistości prawnej, w której prawo społeczne ulega przeobrażeniu w reakcji na prawo prawnicze i prawo państwowe,

b) teorię wolnego prawa – twórcza rola sędziego w orzecznictwie, podważa zasadę iż sędzia jest tylko ustami ustawy.

 

· Szkoła uppsalska – (Axel Hagerstrom) zajmowała się zagadnieniami teoretycznymi, przeciwstawiała się pozytywizmowi prawniczemu, głosiła realistyczną naukę o prawie jako maszynerii prawnej państwowego przymusu.

 

· Realizm prawny – (Oliver Holms i John Gray) ujmował prawo jako zachowania osób urzędowych, głównie sędziów, i badał determinanty decyzji prawnych, przyznając większą rolę niż prawu w książkach takim czynnikom, jak poglądy polityczne, religijne, rasowe.

 

· Głównym przedstawicielem tego kierunku był Karl Llewellyn, który sformułował socjologiczną teorię prawa. Llewellyn uznał prawo za działającą w życiu społecznym instytucję, na którą składają się faktyczne zachowania sztabu prawnego czyli sędziów, ustawodawcy, adwokatów, urzędników. Zachowania sztabu prawnego kierują się zróżnicowanymi punktami widzenia i operują odmiennymi technikami, dlatego do poznania prawa konieczne jest badanie tradycji, etosów, sposobów organizacji i rekrutacji tych grup.

Llewellyn większe znaczenie przypisuje organizacyjnej niż represyjnej funkcji prawa. Uznaje prawo za najważniejszy czynnik integracji społecznej. Wyróżnia dwa sposoby powstawania prawa: a) uogólnienie ilościowe – gdy w społeczeństwie utrwaliła się pewna reakcja na określoną sytuację wraz z oczekiwaniem jej stałości, jeżeli to oczekiwanie zawiedzie, to sztab prawny jest zmuszony ustalić czy dotychczasowa regularność zachowania jest regułą wiążącą, b) uogólnienie jakościowe – gdy w określonej sytuacji odczuwane jest zakłócenie w życiu społecznym, ale nie wytworzyła się jeszcze regularność reakcji na tę sytuację; wtedy sztab prawny tworzy w drodze precedensu nową regułę, za którą stoi jego autorytet.

Dogmatyka prawa według Llewellyna to praktyczna sztuka ustalania i stosowania prawa, która nie powinna rozwijać się w oderwaniu od nauki o społecznym działaniu prawa.

 

· Jurysprudencja socjologiczna – (Roscoe Pound) traktuje prawo jako ważny instrument kontroli społecznej, inżynieria społeczna poprzez prawo, której podstawą miały być interesy społeczne jako cele wartościujące mające przyświecać zmianom prawa.

 

Pionierzy socjologii prawa

· Pionierzy socjologii prawa:

1. E.Ehrlich

2. K.Llewellyn

3. Max Weber – jego wkład do socjologii prawa to gruntowna analiza roli prawa w tworzeniu gospodarki kapitalistycznej, podkreślająca walory konstrukcji prawniczych i sformalizowanych wzorów działania koniecznych dla ciągłości i bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, oraz modelowe koncepcje władzy i biurokracji.

Według Webera prawo jest porządkiem społecznym, którego obowiązywanie gwarantuje wyspecjalizowany aparat przymusu. Zakres realności porządku prawnego obejmuje tylko takie normy, które mają szansę oddziaływania w konkretnych przypadkach.

Weber wyróżnił cztery etapy rozwoju prawa w dziejach ludzkości: a) charyzmatyczne objawienie prawa przez proroków, b) tworzenie prawa przez notabli prawnych takich jak czarownicy, kapłani czy starszyzna rodowa, c) narzucanie prawa przez władze duchowne i świeckie, d) ustanawianie prawa przez państwo oraz rozwijanie i stosowanie prawa przez uczonych prawników.

Wydając zarządzenia prawne o względnie powszechnym zasięgu władze świeckie i duchowne przyczyniły się do racjonalizacji prawa: a) racjonalizacja materialna – kwestie prawne były ujmowane z punktu widzenia korzyści politycznych oraz sprawiedliwości materialnej , z pominięciem procedury i wnioskowań logicznych,

b) racjonalność formalna – w formalnym systemie prawa bierze się pod uwagę tylko te cechy stanu faktycznego, które można jednoznacznie podporządkować wyraźnie sformułowanym w kodeksie przepisom prawa materialnego i regułom prawa procesowego, proces sądowy odbywa się według uprzednio ustalonych reguł gry.

Kryterium racjonalności pozwoliło Weberowi na sformułowanie schematu typów idealnych możliwych struktur prawnych – struktury racjonalne operują regułami abstrakcyjnymi i albo opierają się formalnie na generalizacji cech stanu faktycznego, albo materialnie opierają się na ogólnych postulatach etycznych czy utylitarystycznych. Formalna racjonalność prawa jest zagrożona przez zastąpienie prawa etyką, czyli przez materialną sprawiedliwość.

Podstawowe znaczenie dla socjologii prawa ma weberowska koncepcja społecznych działań jednostek – takie instytucje społeczne prawnie regulowane jak państwo, naród, armia, są w rzeczywistości wyłącznie przebiegiem pewnego działania jednostek, tak samo zaistnienie prawa w społeczeństwie wyraża się w działaniach jednostek pozostających ze sobą w stosunkach społecznych, które nie są objęte prawem. Weber wyróżnił cztery formy legitymizacji prawa odpowiadające typom działań społecznych: a) tradycjonalną (wiara w to co było zawsze), b) afektywną (wiara w charyzmat normodawcy), c) racjonalizującą wartości (wiara w rozumność normy), d) legalistyczną (wiara w legitymizm pozytywnego ustanowienia). Panowanie legalne występuje wtedy, gdy wszystkich członków danej społeczności obowiązuje jednolity system praw, które są stosowane zgodnie z ustalonymi procedurami.

 

4. Emil Durkheim – ujmował prawo jako fakt społeczny i badał stosunki między różnymi typami prawa i formami życia społecznego. Analiza prawa wiąże się z koncepcją społecznej solidarności ewoluującej od solidarności mechanicznej do organicznej. Solidarność mechaniczna, właściwa społeczeństwom pierwotnym o niewielkim podziale pracy i braku ścisłej specjalizacji, odpowiada typ prawa represyjnego silnie sankcjonującego naruszenie norm grupowych, szczególna rola prawa karnego. Solidarność organiczna występuje w społeczeństwach nowoczesnych, w których istnieje wyraźny podział pracy i ścisła współpraca między ludźmi o zindywidualizowanych zachowaniach i świadomości. Takiemu typowi solidarności odpowiada dominacja prawa korporacyjnego, opartego na sankcji restytucyjnej. Istotnym wkładem Durkheima do socjologii prawa była teoria anomii.

 

Historia polskiej socjologii prawa :

· Odrodzenie: Jan Ostroróg i Andrzej Frycz Modrzewski – potrzeba unifikacji prawa, równego traktowania ludzi w procesie stosowania prawa, program reformy państwa w duchu nowożytnej myśli społeczno-politycznej, powszechne opodatkowanie i udział wszystkich obywateli w obronie kraju.

 

· Oświecenie: H. Kołłątaj, T. Ostrowski, T. Kuźmierski – reformatorskie koncepcje przebudowy porządku prawno-państwowego, humanitarne idee łagodzenia prawa w jego nadmiernej punitywności i niesprawiedliwości.

 

· XX wiek: Feliks Młynarski i Florian Znaniecki – starali się wyjaśniać istotę życia społecznego przez uwzględnianie w nim roli czynników prawnych.

 

· Na upowszechnienie się w Polsce idei socjologii prawa wywarł wpływ:

1. amerykański realizm prawniczy (badanie prawa w działaniu a nie prawa w książkach)

2. odzyskanie niepodległości i potrzeba efektywnego oddziaływania na stosunki społeczno-polityczne i gospodarcze za pomocą polityki prawodawczej.

 

· Leon Petrażycki – 1919 pierwsza w Polsce uniwersytecka Katedra Socjologii na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych UW. Wkład Petrażyckiego do socjologii prawa: a) koncepcja naukowej polityki prawa, b) koncepcja prawa jako zjawiska ze sfery przeżyć emocjonalnych o charakterze imperatywno-atrybutywnym, c) rozwój prawa i moralności – prawo pozytywne i intuicyjne, d) motywacyjne i wychowawcze działanie prawa.

 

Spór o przedmiot socjologii prawa

 

· Spór o przedmiot socjologii prawa:

1. podejście szersze – to wszystko co socjologia ma do powiedzenia o prawie; zastosowanie metod socjologicznych w badaniach dowolnej dziedziny prawa lub twierdzenie o stosunkach społecznych, które wpływ wywierają obowiązujące regulacje prawne
2. podejście węższe – szczególna dyscyplina socjologiczna bądź prawnicza zajmująca się rejestrowaniem i wyjaśnianiem ogólnych zależności między prawem a innymi czynnikami społecznymi, oraz formułowaniem ogólnych twierdzeń i teorii tłumaczących procesy społeczne przez wskazanie w nich roli prawa, nie obejmuje metod i pojęć socjologicznych w zastosowaniu do prawoznawstwa, czyli socjologicznej płaszczyzny badania zjawisk prawnych.

Spór o przedmiot jest sporem o to czy socjologia prawa jest dziedzina prawniczą czy socjologiczną, i czy powinni ją uprawiać socjologowie czy prawnicy.

 

· Orientacja socjologiczna – wyjaśnianie rzeczywistości społecznej w zakresie w jakim jest ona powiązana z czynnikami prawnymi (prawo oficjalne i prawo zwyczajowe).

 

Orientacja prawnicza – skutki wprowadzania do ustawodawstwa określonych norm prawnych, funkcje zjawisk prawnych w utrzymaniu porządku ustrojowego (prawo pozytywne).

 

Główne kierunki badań socjologiczno-prawnych

· Miejsce prawa w strukturze społecznej i jego funkcje:

1. Prawo jest mechanizmem integrującym system społeczny, przywraca naruszoną równowagę społeczną, rozwiązuje międzyludzkie i instytucjonalne konflikty interesów, koordynuje życie zbiorowe, określa strukturę i sposób funkcjonowania różnych organizacji życia publicznego, stabilizuje istniejący porządek ustrojowy.

 

2. Związki systemu prawa z systemem społecznym – hipoteza trójstopniowego działania prawa A.Podgóreckiego:

prawo oddziałuje na zachowania społeczne przez trzy zmienne – typ stosunków społeczno-gospodarczych, typ podkultury, typ osobowości.

Na skuteczność działania danego aktu prawnego wpływać będzie rozmiar akceptacji wyróżnionych zmiennych.

 

3. Określone systemy społeczne wytwarzają określone typy systemów prawnych:

system monocentryczny – represyjne prawo pozytywne

system policentryczny – prawo pozytywne oraz odczucia prawnointuicyjne obywateli i naciski opinii publicznej.

 

3. Funkcje prawa według M.Boruckiej-Arctowej:

a) metafunkcja (f. organizacyjna społeczeństwa, f. stabilizacyjna – gwarantuje ład i porządek, f. dynamizująca – odpowiada za wprowadzanie zmian)

b) funkcja ochronna – zabezpiecza przestrzeganie prawa przez zastosowanie środków przymusu, chroni określone wartości (f. opiekuńcza – ochrona strony słabszej, f. gwarancyjna – zabezpiecza prawa jednostki, prawa podmiotowe)

c) funkcja organizacyjna – tworzy formy życia zbiorowego i określa ich funkcje, zapewnia sprawne działanie instytucji, posługuje się metodą administracyjną (f. innowacyjna – powoływanie nowych instytucji i struktur organizacyjnych)

d) funkcja wychowawcza – proces socjalizacji jednostek, kształtowanie pozytywnych postaw wobec prawa (f. prewencyjna i f. resocjalizacyjna – zapobiegają naruszeniom prawa)

e) tradycyjne funkcje prawa (f. rozstrzygania konfliktów, f. rekompensaty społecznej – nieuchronna reakcja i adekwatna kara, f. odszkodowawcza – wyrównanie wyrządzonej szkody)

 

· Oddziaływanie prawa na różne dziedziny życia społecznego; związki prawa z gospodarką, polityka i moralnością:

 

Oceny moralne wpływają na tworzenie prawa i jego stosowanie poprzez klauzule generalne, zasady współżycia społecznego, zasady słuszności, społeczne poczucie sprawiedliwości itd.

 

· Prawo jako narzędzie zmiany społecznej:

 

1. Efektywne oddziaływanie prawem na stosunki społeczne – L. Petrażycki naukowa polityka prawa (dyrektywy celowościowe wskazujące jak należy się posługiwać środkami prawnymi aby osiągnąć zamierzone cele.

 

2. Zasady skutecznego tworzenia prawa:

a) zasady legislacyjne – dyrektywy ustanawiania nowych przepisów prawnych

b) zasady kodyfikacyjne – jasność, zwięzłość redakcyjna

c) zasady techniki kodyfikacyjnej – porządek w ramach aktów prawnych.

 

· Przemiany świadomości prawnej i postaw wobec prawa oraz przejawy dysfunkcjonalności kultury prawnej:

 

1. świadomość prawna – znajomość prawa oraz oceny i postulaty

 

2. postawy wobec prawa – legalizm, oportunizm, antylegalizm

 

3. dysfunkcjonalność kultury prawnej – społeczne poczucie sprawiedliwości nie pokrywa się z normami prawa pozytywnego; negatywne stereotypy istniejącego systemu prawa, instytucji stosujących prawo i zawodów prawniczych.

 

Nurt krytyczny w polskiej socjologii prawa lat 90-tych – przejawy kryzysu prawa:

a) niestabilność norm

b) traktowanie prawa jako panaceum na niesprawności instytucjonalne

c) nadmierna punitywność prawa i wymiaru sprawiedliwości - co powoduje pozasądowe dochodzenie sprawiedliwości

d) hipertrofia przepisów – co powoduje zmniejszenie znajomości prawa, chwiejność przepisów, występowanie obszarów pozaprawnych

e) instrumentalizm prawa – co powoduje instrumentalizm adresatów prawa, nihilizm prawny