Świadomość ma dla człowieka ogromne znaczenie, daje możliwość uświadamiania sobie sytuacji w świecie przez wewnętrzne odzwierciedlenie rzeczywistości. Człowiek za pomocą czynności świadomych reguluje swoje stosunki z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym. Świat w którym żyje może sobie uświadamiać zarówno jako całość, jak i różne jego fragmenty i aspekty.

Świadomość jednak nie jest jedyną formą odzwierciedlania rzeczywistości, ale najwyżej rozwiniętą. Istnieją również fizykalne formy, np. odbicie w lustrze, portret malarski, kopia fotograficzna itp. Świadomość nie jest także jedynym rodzajem odzwierciedlenia wewnętrznego, ponieważ u organizmów żywych obserwujemy również fizjologiczne i motoryczne jej formy zawsze wtedy, gdy mamy do czynienia z kierowaniem się cechami rzeczywistości.

Świadomość ma charakter dynamiczny i dzięki temu może ona pełnić w działalności podstawową funkcję orientacyjną tzn. nie jest ona czymś stałym, lecz procesem czynnym, który odkrywa rzeczywistość i wydobywa nowe jej aspekty. Najlepszym przykładem jest fakt, iż spostrzeganie tych samych zjawisk przez dwoje ludzi, a nawet jednego człowieka w różnym okresie swojego życia, daje różne wyniki tzn. są różnie interpretowane, zależą między innymi od potrzeb i stanów emocjonalnych od posiadanej wiedzy itp.

Świadomość może być aktualna, jako czynności świadome, które występują w określonym momencie czasu, oraz latentna (potencjalna), jako stan, w którym człowiek ma możność uświadomienia sobie czegoś, ale aktualnie sobie tego nie uświadamia.

Wewnętrzne odzwierciedlanie rzeczywistości ma przede wszystkim charakter subiektywny. Przez słowo subiektywny rozumie się to, że proces świadomości, to w jaki sposób przebiega i czy przebiega bez zakłóceń nie zależy od tego jaka jest rzeczywistość, ale jaki jest człowiek, czyli przede wszystkim od jego organizacji psychologicznej i od funkcjonowania jego organizm.

Zależność odzwierciedlenia rzeczywistości od struktury i funkcjonowania organizmu przejawia się zależnie od struktury i funkcjonowania narządów zmysłowych, za pomocą których człowiek odbiera informacje o tym, co się "dzieje" w świecie zewnętrznym i w nim samym, oraz od struktury i funkcjonowania mózgu, w którym odebrane przez zmysły informacje podlegają złożonym procesom analizy i syntezy. Procesy mózgowe są bardzo istotne dla przebiegu procesu świadomości, od nich zależy ogólny stan aktywności, który nazywany jest czuwaniem i jest niezbędny do tego, aby mogły wystąpić zjawiska świadome. Również istotną rolę w czynnościach świadomych jest stan przytomności, który jest odpowiedzialny za rozpoznawanie mowy, przedmiotów sytuacji, krótko mówiąc odpowiada za zdolność nawiązania kontaktu z otoczeniem. Ten stan przytomności również zależy od procesów mózgowych, które odbywają się w części mózgu zwanej pniem mózgowym. Od struktury narządów i ich funkcjonowania narządów zmysłowych zależy również modalność zjawisk świadomych, czyli to w jaki sposób rzeczywistość obiektywna odzwierciedlana jest w świadomości i jak przeżywane są zjawiska przez podmiot, który dokonuje procesu świadomości.

Jako odzwierciedlenie rzeczywistości zjawiska świadome mają swój przedmiot. Przedmiotem tym są rzeczy, do których zjawiska świadome się odnoszą, czyli np. jeżeli spostrzegamy jakąś rzecz to przedmiotem naszej świadomości jest ta właśnie rzecz którą spostrzegamy i która poddana jest analizie w procesie świadomości.

John Lock angielski filozof odróżniał dwa rodzaje doświadczeń: zewnętrzne i wewnętrzne. Właśnie z jego filozofii wywodzi się podział na świadomość ekstrospektywną i introspektywną. Różnica między nimi polega na tym, że przy ekstrospekcji człowiek koncentruje swoją uwagę na przedmiocie swojej świadomości, natomiast przy introspekcji człowiek analizuje sam akt świadomości. Naturalne i normalne nastawienie człowieka to nastawienie ekstrospekcyjne. Jednakże są przypadki, kiedy człowiek koncentruje się na samym akcie poznania. Są to najczęściej ludzie mający problemy z zaburzeniami czynności psychicznych.

Jedną z zasad klasyfikacji zjawisk świadomości jest klasyfikacja ze względu ich przedmiot. Na tej zasadzie możemy rozróżniać: wrażenia, spostrzeżenia, myśli, uczucia. Jeżeli chodzi o wrażenia to są to odzwierciedlone cechy zmysłowe przedmiotów działających na nasze narządy zmysłowe np. smak, zapach, twardość itp. Natomiast spostrzeżenia to nic innego jak odzwierciedlenie pewnych zjawisk, sytuacji, przedmiotów. Myśli to odzwierciedlenie cech, które nie są nam dane zmysłowo np. pojęcie sprawiedliwości, równości. Uczucia to odzwierciedlenie osobistego stosunku do przedmiotu, zjawisk spostrzegania np. przyjaźń do kogoś.

Jest jeszcze jedno rozróżnienie zjawisk świadomości ze względu na ich przedmiot. Chodzi o podział na świadomość własnego ja (samoświadomość) i świadomość otaczającego świata. Człowiek choć żyje we wspólnocie z otaczającym światem, to jednak zachowuje pewną odrębność, swoje cele i potrzeby. Może on w różny sposób uświadamiać sobie swoje związki z otoczeniem jak i swoją odrębność. Dlatego zdolność uświadamiania sobie zjawisk zachodzących w świecie w sposób obiektywny, jako niezależnych od własnej osoby, jest ważnym etapem w rozwoju człowieka.

Oprócz wspomnianego już przedmiotu świadomości należy odróżnić treść zjawisk świadomości. Jeden i ten sam przedmiot może być uświadamiany z różnych punktów widzenia, w świadomości człowieka mogą być reprezentowane różne jego cechy. Treść zjawisk świadomości stanowią te cechy przedmiotu, które człowiek sobie uświadamia. Treść ta jest stale zmienna, tak jak zmienny jest proces świadomości (świadomość dynamiczna).

Człowiek jest istotą społeczną, czyli jest niejako zmuszono do obcowania z innymi ludźmi. To powoduje zacieranie się różnic między indywidualną treścią odzwierciedlania tych samych przedmiotów przez poszczególnych ludzi. Dużą rolę tu odgrywają środki masowego przekazu jak również system oświaty, które to kreują pewien wzorzec, utrwalają go w świadomości ludzi. Ponieważ człowiek uczestniczy w swoim życiu w różnych środowiskach społecznych, dlatego poglądy dotyczące danej sprawy będą mu bliskie z punktu widzenia jego etapu życiowego na jakim się aktualnie znajduje.

A zatem treść odzwierciedlenia rzeczywistości w świadomości jednostki może być uwarunkowana przez dwa czynniki zewnętrzne: przez obiektywne cechy samego przedmiotu, z którym jednostka styka się w swoim osobistym doświadczeniu i przez społecznie wytworzony obraz tego przedmiotu, z którym jednostka styka się w swoim życiu społecznym.

Warto zwrócić uwagę na inny ważny czynnik w procesie świadomości, a mianowicie na mowę, która jest również formą utrwalania społecznego doświadczenia i społecznie gromadzonej wiedzy o świecie, dzięki której wiedza i doświadczenie indywidualne łączy się w sposób ścisły z wiedzą i doświadczeniem społecznym. Człowiek ucząc się języka ojczystego przyswaja jego wiedzę, treści, kulturę, które kształtują jego treści świadome. Świat jaki człowiek poznaje to świat przedmiotów i zjawisk nazywanych. Podstawową konsekwencją faktu, że elementy otoczenia uświadamiają się człowiekowi jako przedmioty nazywane, jest uogólniony charakter ich subiektywnego odbicia w jego świadomości.

Innym ważnym czynnikiem w procesie świadomości jest wspomniana już wcześniej modalność. Modalności są to różnice między sposobem w jaki człowiek coś widzi, słyszy, czuje itp. Cechy modalne są dane człowiekowi bezpośrednio, są one doznawane przez niego i nie mogą być zdefiniowane za pomocą jakichkolwiek innych pojęć.

Zjawiska świadome można podzielić ze względu na cechy modalne na trzy główne rodzaje: obrazy, emocje i myśli.

Obrazy czyli zjawiska naoczne dzielą się na trzy grupy: na wrażenia (barwy, dźwięki), na spostrzeżenia (spostrzeżenia przedmiotów, sytuacji, zdarzeń), oraz wyobrażenia czyli obrazy pamięciowe, które mogą występować w świadomości niezależnie od bezpośredniej obecności przedmiotu, na podstawie śladów dawniejszych spostrzeżeń.

Emocje, czyli uczucia spośród których możemy wyróżnić dwie grupy przeżyć emocjonalnych. Pierwsza z nich to wrażenia takie jak (przyjemność, przykrość), drugie zaś bliższe zjawiskom umysłowym takie jak (miłość, nienawiść). Zjawiska emocjonalne mają dwa główne wymiary: znak (dodatni lub ujemny), oraz napięcie, którym wyróżniają się stany aktywności i zahamowania.

Myśli, czyli zjawiska umysłowe, można w nich wyróżnić: pojęcia i sądy, poczucia (poczucie pewności i niepewności), oraz oceny (ocena ważności lub nieważności).

Wszystkie zjawiska świadomości niezależnie od przeprowadzonego wyżej podziału mogą być odczuwane jako podmiotowe i jako przedmiotowe. Człowiek który spostrzega jakiś przedmiot bądź sytuację jest świadomy tego, że jest to jego spostrzeżenie, i że odnosi się do tego przedmiotu. Tak jak wrażenia i myśli mają przede wszystkim silny charakter przedmiotowy tak uczucia są z reguły bardzo osobiste, podmiotowe.

Innym ważnym pojęciem, które towarzyszy świadomości jest pojęcie pola świadomości. Można je krótko scharakteryzować, że jest to ogół zjawisk świadomości występujących u człowieka w określonym momencie czasu. Pole świadomości posiada strukturę, która jest zmienna. Można wyróżnić trzy główne rodzaje struktury: przestrzenną, czasową i logiczną. W procesie świadomości spostrzegamy albo fragmenty, w zależności od tego jak skomplikowany jest przedmiot naszego spostrzegania. Chodzi mianowicie o to, że liczba elementów dających się wyróżnić w polu spostrzegania człowieka w określonym momencie czasu jest ograniczona. W ujęciu psychologicznym należy wyróżnić zbiory małe i duże. Małe czyli takie jakimi człowiek może operować mając w świadomości wszystkie jego elementy. Natomiast zbiory duże to takie które wymagają pewnych operacji aby można je było zapamiętać. Podstawową taką operacją jest przekształcenie ich w zbiory małe.

W badaniu świadomości wyróżniamy dwie grupy metod: metody subiektywne i metody obiektywne. Subiektywne polegają na tym, że podmiot, u którego występują badane zjawiska, sam je obserwuje i dokonuje ich opisu. Metody te nazywane są introspekcyjnymi.

Metody obiektywne polegają na wnioskowaniu o zjawiskach świadomości na podstawie ich przejawów zewnętrznych.

Trzeba jednak zauważyć, że obie te metody są zawodne i twierdzenia oparte na ich wnioskach dają mały procent prawdopodobieństwa.