I. OSOBOWOŚĆ

Psychologia poznawcza to jeden z głównych nurtów teoretycznej psychologii współczesnej, kładący przede wszystkim nacisk na rolę procesów poznawczych (spostrzegania, myślenia, pamięci) i wytworzonych na ich podstawie wewnętrznych struktur (poznawczej reprezentacji świata) w regulacji zachowania się człowieka. Struktury poznawcze jest to więc istniejący w psychice człowieka zestaw kategorii i wymiarów, za pomocą których postrzega on i charakteryzuje otaczającą go rzeczywistość. Struktury te stały się w psychologii poznawczej głównym przedmiotem badań i to niezależnie od dziedziny tych badań.

Poruszając kwestię struktur poznawczych nie możemy pominąć zagadnienia osobowości, obydwa te terminy wiążą się bowiem ściśle ze sobą. Cechy osobowościowe nie są już dzisiaj rozumiane jako potrzeby, ale częściej jako struktura poznawcza, różnego rodzaju wiedza. Analizując je wraz z sytuacją można dokładniej zrozumieć relacje pomiędzy ludźmi i ich otoczeniem.

Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Nie jest więc ukształtowana z chwilą narodzin dziecka. Istnieją jedynie wrodzone zadatki anatomiczno–fizjologiczne, wpływające na dalszy rozwój, ale nie określające go ściśle.

Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze środowiskiem społecznym, co wpływa w decydujący sposób na kształtowanie się osobowości. Poznaje świat, rozwija swoje zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby i postawy wchodząc ze środowiskiem w aktywny kontakt. Aktywność ta ma istotny i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości. Ściśle związana jest z tym procesem także aktywność struktur poznawczych człowieka.

Na zagadnienie osobowości człowieka są różne teorie. Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia osobowości jest więc bardzo trudne, żeby nie powiedzieć niemożliwe.

Właściwie każdy psycholog przedstawia swoją własną teorię osobowości. Nie inaczej sprawa ma się w polskiej psychologii.

Według Łukaszewskiego osobowość jest organizacją informacji, powstałą w wyniku uczenia się. Można wyodrębnić cztery główne rodzaje informacji, których wzajemne relacje współtworzą osobowość: opisujące relacje podmiot-otoczenie; dotyczące własnej osoby; opisujące otoczenie; opisujące własne czynności podmiotu.

Z kolei Szewczuk mówi iż osobowość jest społecznie ukształtowanym sposobem świadomego istnienia jednostki, na które składają się oparte na poznaniu rzeczywistości cele, działalność realizacyjna, ustosunkowania do innych ludzi i mechanizmy samoregulacyjne, zabarwione w swej dynamice temperamentalnymi właściwościami organizmu.

Według Janusza Reykowskiego, wybitnego psychologa, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, osobowość jest organizacją nadrzędnych schematów dynamicznych. Posiadają one wymiar neurofizjologiczny (czasowo-przestrzenny) i psychologiczny (funkcjonalny). Cechują się trwałością, ogólnością i zdolnością do integrowania schematów o niższym poziomie ogólności. Osobowość tworzy wizje przyszłych możliwych stanów rzeczywistości i stanów podmiotu, organizuje czynności dla realizacji wizji pożądanych. Jest więc przesłanką podmiotowości człowieka, tj. jego roli jako „autora” podejmowanych przez siebie czynności i aktywnego twórcy zdarzeń. Osobowość nie jest organizacją raz na zawsze ustabilizowaną. W toku życia jednostki następują w niej zmiany.

Właśnie ta teoria posłuży nam w tej pracy do rozwikłania problemu osobowości i struktur poznawczych człowieka.

Psychologowie podkreślają znaczenie osobowości jako centralnego systemu regulacji czynności ludzkich. Tak rozumiana struktura osobowości obejmuje według Reykowskiego trzy elementy: motywację, obejmującą podstawowe potrzeby, wartości i cele życiowe wyznaczające kierunek działania człowieka; schematy czynnościowe, stanowiące system ustosunkowań czy sposobów zachowania wobec przedmiotów, sytuacji, osób lub samego siebie. i w końcu – schematy poznawcze, stanowiące system oczekiwań związanych ze sposobem spostrzegania świata i samego siebie. Osobowość nie stanowi sumy tych elementów. Jest to zintegrowany, dynamiczny i niezwykle złożony system, którego główna funkcja polega na regulacji czynności ludzkich.

Motywacja

Mechanizmem odpowiadającym za wybór działań jest motywacja, tj. system podstawowych potrzeb i wartości, które determinują kierunek dążeń człowieka. Człowiek posiada potrzeby, które charakteryzują się dużą trwałością i dużym zasięgiem oddziaływań (np. potrzeba osiągnięć). Potrzeby tego typu nazywamy potrzebami podstawowymi. Kształtują się one na podstawie popędów i stanowią pierwotne biologiczne mechanizmy regulacji. Stają się tymi wyznacznikami zachowań, które determinują kierunek i trwałość dążeń człowieka oraz organizują jego czynności wokół realizacji określonych celów.

Schematy czynnościowe

Tworzą one to, co określamy jako charakter człowieka.

Schematy czynnościowe przejawiają się poprzez charakter czyli ogólny system ustosunkowań czy ogólne zasady postępowania. Kiedy mamy do czynienia z trwałym ustosunkowaniem podmiotu wobec wszystkich zjawisk, występującym poza własnym „Ja” i które określamy ogólnie jako przedmiot, wtedy mówimy o postawie. Postawą są więc zasady kierujące postępowaniem jednostki wobec różnych przedmiotów. Postawa stanowi pewnego rodzaju warunek wewnętrzny (dyspozycję) aktów ustosunkowania dzięki czemu charakteryzuje się ono względną stałością. Te ustosunkowania to system standardów, którymi jednostka kieruje się w działaniu. Przybierają one postać norm i reguł postępowania, a głównym źródłem ich powstawania są wymagania społeczne. Wymagania te sprawiają, że jednostka uczy się określonych ról społecznych.

Niekiedy może wystąpić niezgodność między postawami wyrażanymi słownie, a postawami wyrażanymi w działaniu. Przyczyny tego mogą być różne. Szerzej opiszę je w rozdziale dot. roli struktury „Ja”.

Schematy poznawcze

Człowiek przyswajając sobie wiadomości organizuje je w sensowną całość. W wyniku następującej stopniowo organizacji i integracji doświadczenia wytwarza się system ogólnych oczekiwań, czyli tzw. obraz świata. Obraz ten to swoista mapa umysłowa, dzięki której człowiek tworzy podstawowe oczekiwania dotyczące własnych działań, stosunków do przyrody itp.

Do najbardziej zaawansowanych oczekiwań należą poglądy i przekonania, a ich trwały system tworzy światopogląd. Obraz świata określający sposób spostrzegania i rozumienia zdarzeń wpływa na zachowanie człowieka, gdyż w zależności od sposobu spostrzegania (jego interpretacji) rzeczywistości jednostka podejmuje odpowiednie działania. Zdarzenia, z którymi człowiek styka się w różnych sytuacjach życiowych, zostają włączone w już istniejący system poglądów i przekonań, który wpływa na regulację zachowania się w określonej sytuacji. Duże znaczenie ma tu także obraz samego siebie, będący systemem przekonań i ocen dotyczących „własnego ja”. Ten system wiedzy dotyczącej własnej osoby nazywamy strukturą „Ja”.

II. Rola struktury „Ja”

Już w końcu trzeciego roku życia można u dziecka dostrzec pierwsze objawy jego zdolności do poznawczego wyodrębniania siebie z otoczenia. Można dostrzec wyłanianie się pojęcia „Ja”. Pojęcie to tworzy się jako rezultat gromadzenia informacji dotyczących samego siebie. Są to informacje o przebiegu i wynikach własnej aktywności, o stanach własnego organizmu, o procesach psychicznych zachodzących w jednostce (jej myśli, fantazje, uczucia, a także odnoszące się do niej opinie innych ludzi). Informacje tego typu, ulegając przekształceniu i uogólnieniu tworzą system, który wyodrębnia się od innych systemów poznawczych funkcjonujących w umyśle.

Dzięki temu wyodrębnieniu człowiek ma zdolność rozdzielania doświadczeń takich, które odnoszą się do niego i takich, które odnoszą się do obiektów świata zewnętrznego (rozróżnianie snów, fantazji, myśli, marzeń od tego co rzeczywiste). Ale struktura „Ja” to nie tylko narzędzie orientacji. To zarazem podmiot działań, który porządkuje doświadczenia i inicjuje czynności. Innymi słowy powstająca struktura „Ja” jest nie tylko uporządkowanym magazynem informacji o samym sobie (tzw. samowiedzą), ale także źródłem kryteriów ocen oraz dążeń podmiotowych (dążeń do realizacji stworzonych przez siebie wizji stanów pożądanych – własnej osoby i świata). Porządkowanie doświadczeń i inicjowanie czynności przez strukturę „Ja” dokonuje się dzięki temu, że zawiera ona ukształtowane w trakcie rozwoju pewne trwałe przekonania dotyczące siebie – przekonania o tym kim jestem, stanowiące podstawę poczucia tożsamości. Przekonania te tworzą się jako wynik spostrzegania, że jest się tą samą osobą w różnych sytuacjach i zdawania sobie sprawy z tego, że inni rozpoznają w nas tę samą osobę.

Ustabilizowanie poczucia tożsamości jest przesłanką do wytworzenia ważnych mechanizmów regulacyjnych u człowieka. Powstaje dążenie do zgodności tego, co człowiek czuje, myśli i robi z tym, co odpowiada jego wyobrażeniom o sobie samym. To, co niezgodne z tymi przekonaniami człowiek stara się wyeliminować ze świadomości i pola działania. Nie zawsze niestety się to udaje. Nieraz mogą pojawiać się treści niespójne z wyobrażeniem o sobie samym. Może to być na przykład uczucie lęku u osoby, która uważa się za odważną, bądź pojawiająca się pokusa dokonania czynu nieuczciwego u człowieka, który przypisuje sobie wysokie walory moralne. Ale i w samych wyobrażeniach o sobie mogą istnieć niezgodności. Niespójność w sferze tożsamości może być źródłem poważnych zakłóceń w zachowaniu. Powodem takiej niespójności może być fakt, że człowiek dąży do uzgodnienia obrazu swojego „Ja” z opiniami otoczenia zewnętrznego. W związku z tym można śmiało mówić o istnieniu tzw. zewnętrznego i wewnętrznego „Ja”.

W naszym postępowaniu kierujemy się tylko wewnętrznymi wyobrażeniami o nas samych, bądź mamy na uwadze również opinie innych ludzi i postępujemy zgodnie z ich oczekiwaniami.

Ta druga tendencja nazywana jest samonadzorowaniem lub obserwacyjną samokontrolą.

Ustalanie własnej tożsamości to aktywny proces, który dokonuje się pod wpływem czynników sytuacyjnych – społecznych oddziaływań uprzednio utrwalonych przekonań. Tak więc określenie samego siebie nie jest odczytywaniem jakiegoś raz na zawsze ustalonego zapisu, lecz jest konstruowaniem samego siebie w danej sytuacji według wewnętrznych lub zewnętrznych kryteriów. Człowiek dąży też do tego, by przypisywać sobie cechy pozytywnie oceniane, bo jest to przesłanką pozytywnej samooceny, a więc i poczucia własnej wartości.

Oba wymienione aspekty struktury „Ja” poczucie własnej wartości i poczucie własnej tożsamości odgrywają istotną rolę jako czynniki nadające stabilność osobowości człowieka. Innymi słowy są one przesłankami samokontroli.

Istota samokontroli polega na uporządkowaniu różnych sprzecznych dążeń i impulsów. Brak samokontroli to niemożność zapanowania nad impulsami i emocjami. Ludzie różnią się pod względem stopnia samokontroli. Osoby o wysokim stopniu samokotroli są zazwyczaj surowi, chłodni, zachowujący dystans, narzucający sobie ograniczenia i wyrzeczenia. Z kolei osoby o niskim stopniu samokontroli charakteryzują się zmiennością poglądów i postaw, podporządkowują się chwilowym zachciankom, wykazują brak tolerancji na zwłokę w zaspokajaniu potrzeb, niestabilność, brak spójności w zachowaniu.

Oczywiście istnieją również osoby o średnim stopniu samokontroli.

Nie każdego człowieka da się jednak umieścić w danej grupie. Można bowiem spotkać osoby o zmiennym stopniu samokontroli. U osób charakteryzujących się tzw. sztywną formą samokontroli spotyka się różnorodne przejawy napięcia – złe samopoczucie, wewnętrzny niepokój, skłonność do zapadania na choroby psychosomatyczne. U takich osób dochodzi czasem do nagłej utraty samokontroli. Wyraża się to w formie gwałtownych wybuchów emocjonalnych, załamania, dezorganizacji czynności.

III. Rola mechanizmów poznawczych

Realizacja jakiejkolwiek działalności uzależniona jest od warunków zewnętrznych i wewnętrznych – warunków w stosunku do działającej osoby. Uzależnienie to ma swoją stronę subiektywną; człowiek dokonuje oceny warunków i od rezultatów tej oceny zależy jaką podejmie aktywność i jak ją będzie realizował. Ocena występuje w formie przekonań dotyczących wielu różnych aspektów, ale za najważniejsze uznać można:

Przekonanie o umiejscowieniu kontroli

Ludzie mają pewne uogólnione przekonania dotyczące kontroli nad „wzmocnieniami”. Są tacy, którzy przypisują główną rolę czynnikom zewnętrznym – przykładem może być wiara w zabobony, fatalizm, niezachwiana wiara w potężne siły kierujące światem. Mówi się, że takich ludzi cechuje zewnętrzne umiejscowienie kontroli (ZUK).

Z kolei inni wierzą w to, że wszystko, co się dzieje, zależy w głównej mierze od nich samych. Takich ludzi cechuje wewnętrzne umiejscowienie kontroli (WUK).

Między umiejscowieniem kontroli a zachowaniem istnieje związek. Np. udowodniono, że chorzy o WUK są bardziej nastawieni na poznanie swojej choroby, aniżeli osoby o ZUK. Jest to przykład pewnego ogólniejszego zjawiska, a mianowicie silniejszych dążeń do zdobywania poznawczej kontroli nad sytuacją u osób należących do kategorii WUK.Umiejscowienie kontroli może zależeć od sytuacji społecznej człowieka. W grupach społecznie upośledzonych, niższych warstwach ekonomicznych istnieje przewaga osób należących do kategorii ZUK.

Samoocena

We wszystkich sytuacjach, co do których człowiek ma przekonanie, że zależą od niego samego, na jego zachowanie zaczyna wywierać wpływ ocena własnych możliwości. Na ogół opinie na temat własnych możliwości zależą od ustabilizowanego systemu przekonań o samym sobie. Jest to tzw. samoocena.

Ocena samego siebie odbiega często od realnych możliwości jednostki. Zdarza się to szczególnie wtedy, kiedy jednostka znajduje się w nowej sytuacji i nie potrafi ocenić siebie prawidłowo.

Cechą charakterystyczną samooceny może być skłonność do przeceniania, bądź niedoceniania własnych możliwości. Zaniżona ocena samego siebie to stan, w którym człowiek przypisuje sobie niższe możliwości, nie docenia swoich zdolności. Główną konsekwencją takiej zaniżonej samooceny bywa ograniczenie aktywności, w rezultacie czego jednostka faktycznie osiąga mniej, niżby mogła.

Zawyżona samoocena polega na przypisywaniu sobie możliwości wyższych od rzeczywistych. Wskutek tego człowiek bezkrytycznie podejmuje się trudnych zadań. Nie zawsze ma to skutek negatywny. Jeżeli błąd nie był zbyt duży, napotkane trudności mogą wpłynąć na człowieka mobilizująco i w rezultacie osiąga on więcej, niż gdyby kierował się chłodną oceną swoich możliwości. Jeżeli błąd był zbyt duży, człowiek naraża się na zawód i frustrację. Chcąc się przed nimi bronić, próbuje za wszelką cenę pomniejszyć własną winę, zrzucając odpowiedzialność na innych. Ludzie mający zawyżoną samoocenę nie są popularni w otoczeniu, uchodzą za ludzi zarozumiałych. Z kolei osoby o zaniżonej samoocenie przejawiają niską odporność na stres.

Najbardziej demobilizująco na działania jednostki wpływa samoocena wtedy, kiedy uwzględnimy górne granice swoich możliwości (poziom aspiracji koresponduje z poziomem osiągnięć). Inną cechą samooceny jest jej stałość. Możemy więc mówić o jednostkach o większej lub mniejszej chwiejności aspiracji. Źródłem chwiejności samooceny mogą być opinie innych ludzi. W zależności od tego do jakiego stopnia nasze zachowanie jest zgodne z „ja” idealnym (tj. idealnym obrazem samego siebie) oraz przyjętymi wzorami zachowania, samoocena kształtuje się różnie. Kiedy „ja” idealne jest wygórowane wtedy nie jesteśmy w stanie zbliżyć się do niego, co staje się źródłem oceny negatywnej. Z kolei zbyt zaniżone „ja” powoduje, że jednostka pozbawiona jest ambicji i nie dąży do zmiany oraz doskonalenia się samej siebie, gdyż jest z siebie zadowolona. Stopień zgodności między „ja” idealnym, a „ja” realnym jest wskaźnikiem tzw. samoakceptacji. Wskaźnik ten jest tym wyższy, im większa istnieje zbieżność między „ja” realnym, a „ja” idealnym. Stwierdzono, że osoby charakteryzujące się zbyt niskim lub zbyt wysokim poziomem samoakceptacji wykazują zaburzenia w zachowaniu.

Ocena rzeczywistości

Sytuacje w których człowiek żyje, oceniane są przez niego jako przychylne lub nieprzychylne. Ta ocena zależy w dużej mierze od informacji pochodzących od człowieka, lecz na proces odbierania i interpretowania informacji znaczny wpływ wywierają również pewne właściwości umysłu.

Optymizm i pesymizm

Ludzie mogą wykazywać optymistyczne lub pesymistyczne nastawienie wobec świata, tworząc pewne ogólne wyobrażenia o rzeczywistości jako im sprzyjającej lub niesprzyjającej. Takie nastawienie ulega rozmaitym wahaniom pod wpływem okoliczności życiowych, a nawet stanu fizycznego jednostki.Zmęczenie, czy choroba powodują nastawienie pesymistyczne. Optymizm słabnie też z wiekiem, by na starość często przerodzić się w pesymizm.

Kontakt z rzeczywistością

Podstawą przekonań o możliwościach człowieka są dochodzące do niego informacje o rzeczywistości. Te informacje mogą być odczytane w różny sposób, w zależności od umiejscowienia kontroli lub optymistycznej czy pesymistycznej oceny rzeczywistości. Nastawienia te mają wpływ na odbiór nadchodzących informacji ułatwiając dopływ jednym z nich, a utrudniając innym ale przede wszystkim od nich zależy uzupełnianie luk informacyjnych. Ten proces faworyzowania i uzupełniania informacji może doprowadzić do większych lub mniejszych zniekształceń obrazu rzeczywistości. Innymi słowy człowiek może mieć lepszy lub gorszy kontakt z rzeczywistością. Jest to zjawisko, które zmnienia się w trakcie rozwoju, waha się w zależności od sytuacji, może być mniej lub bardziej stałą cechą człowieka. U małego dziecka kontakt z rzeczywistością jest ograniczony. Ma ono wiele nierealistycznych i nietrafnych wyobrażeń o świecie, nie potrafi trafnie przewidywać wydarzeń, wykraczających poza jego najbliższe, konkretne doświadczenie.

 

IV. Rola i znaczenie struktur poznawczych na przykładzie osobowości twórcy

Badania Kalifornijskiego Instytutu Badań i Pomiaru Osobowości wykazały, że osoby twórcze charakteryzują się tzw. silnym ego. W toku rozwoju jednostki ważną rolę regulatora zachowań zaczynają odgrywać względnie stałe struktury poznawcze, dotyczące własnej osoby (struktura „Ja”) oraz innych obiektów, idei, osób. Struktury te odpowiadają za integrację różnych motywów i emocji jednostki oraz za adaptację zachowań jednostki do wymogów świata zewnętrznego.

Poziom funkcjonowania struktur „Ja” i „Nie–Ja” objawia się w efektywności i skuteczności poczynań jednostki, to znaczy umiejętności pokonywania przeszkód, zgodności wyników z zamierzeniami jednostki, skuteczności rozwiązywania konfliktów wewnętrznych, umiejętności gratyfikacji motywów przy zachowaniu integralności osobowości.

Obie struktury poznawcze bywają nazywane przez psychologów „ego”.

Fakty świadczące o wysokim ego u twórczych osobowości to: elastyczność intelektualna, trzeźwość umysłu, zdolność do samodzielnej realizacji celów, samoakceptacja, umiejętność współżycia społecznego, zdolność do osiągania wysokich pozycji w społeczeństwie, dążenie do dominacji. Twórcy odznaczają się także wyższą niż normalnie inteligencją.

Model osobowościowego mechanizmu twórczości

1. Struktury poznawcze cechujące osobowość twórcy są maksymalnie otwarte na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne, to znaczy na sygnały dochodzące ze świata zewnętrznego oraz sygnały własnych stanów i procesów psychicznych. Otwartość na bodźce oznacza, że istnieje duża na nie wrażliwość i że są one postrzegane bez zniekształceń.

2. Wielka różnorodność docierających bodźców, niekiedy sprzecznych i wielość uświadamianych konfliktów wymagają takiej organizacji struktur poznawczych, która nie narusza integracji osobowości oraz umożliwia adaptację jednostki do środowiska. Dlatego szczególnie ważną rolę w funkcjonowaniu osobowości twórcy odgrywa silne ego.

Tak więc u osób twórczych struktury poznawcze, w tym bardzo ważna struktura „Ja” warunkują otwartość na bodźce oraz ciągłą efektywność reorganizacji osobowości.

U osób tzw. efektywnych życiowo integracja osobowości i dobrze zorganizowane stosunki ze światem osiągane są dzięki względnie trwałym strukturom poznawczym. Represjonują one pewną klasę niezgodnych doświadczeń lub gromadzą je w mniej czy bardziej zniekształconej formie. Używając pojęć Piageta powiedzieć można, że u ludzi efektywnych szczególnie dobrze rozwinięte są mechanizmy asymilacji a u ludzi twórczych – zarazem asymilacji i akomodacji. Ci pierwsi rzadko mają momenty zwątpień i rzadko przeżywają silne wzruszenia. Mają dobrze wyuczone schematy postępowania, ale przez to nie osiągają takiego bogactwa myśli, emocji, pragnień jak twórcy.

3. Duża otwartość na bodźce powodować może czasową lub częściową dezorganizację. Jej objawem jest wyższy niż w normalnej populacji poziom zaburzeń psychicznych. Nie wiążą się one jednak z patologiczną strukturą osobowości i nie są tak silne jak u chorych psychicznie. Stąd tak często spotykane u twórców objawy przygnębienia bądź dużej wrażliwości emocjonalnej.

4. Charakteryzowane struktury poznawcze cechują się względną niestabilnością i dużą złożonością. Jednocześnie przy napotykaniu nowych doświadczeń, umożliwiają ich asymilację i same reorganizują się. Zapewniają w ten sposób dużą skuteczność i efektywność działań.

5. Badania dowodzą, że ludzie mają tendencję do unikania doświadczeń nieznanych i do preferowania doświadczeń raczej znanych i odpowiadających ich oczekiwaniom. Jednak im bardziej złożone i elastyczne są struktury poznawcze, tym większa istnieje tolerancja na to co nowe i nieznane.

6. W procesie twórczym ważną rolę odgrywa wysoka samoocena. Szereg danych świadczy o tym, że twórców cechuje wysoki, ale jednocześnie realistyczny poziom samooceny i samoakceptacji. Twórcy są więc ufni w siebie i w ostateczny rezultat swoich przedsięwzięć. Jednostka – jak mówi metaforycznie Barron – odważa sią opuścić stare i tworzyć nowe: nową rzeczywistoś- bądź nowy jej obraz, nowe „ja”. Bogaty i różnorodny zasób doświadczeń i specyficzny sposób ich utrwalania w strukturach poznawczych, różnorodność i zmienność zachowań, a także szybka ich reorganizacja w nowych sytuacjach, wysoka samoocena i preferowanie nowych rozwiązań to podstawowe cechy osobowości twórczej i jej funkcjonowania.

 

Literatura:

1. J. Reykowski „Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi” KiW, Warszawa 1980

2. T. Tomaszewski „Psychologia ogólna” t. II PWN, Warszawa 1992

3. W. Szewczuk „Psychologia”; Warszawa 1966

4. Internet