1. Wstęp

Ziemie Zachodnie i Północne Polski stanowią obszar społeczno-przestrzenny w miarę spójny gospodarczo i kulturowo, ukształtowany historycznie oraz dysponujący wieloma mechanizmami umożliwiającymi życie mieszkańcom. Obecnie sądzi się, że współczesne regiony i społeczności lokalne wiążą się zależnością w elastyczny system pozwalający im optymalnie wykorzystać szanse rozwojowe w integrującej się Europie. Poparcie dla integracji z Unią Europejską na Pomorzu Zachodnim, jak wskazują badania przeprowadzone przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Szczecińskiego w 1999 roku na próbie reprezentatywnej liczącej 952 badanych udzieliło 68,2%. Nieznaczna zbiorowość była przeciwko 21,3%, bądź nie miała zdania w tej sprawie 10,5%. Integracja europejska mieszkańców Ziem Zachodnich jest długotrwałym procesem przebiegającym na różnych poziomach i szczeblach. Konieczne stało się tworzenie warunków sprzyjających uczestnictwu mieszkańców tych ziem w nowym porządku Europy i Świata. Wymaga to szczególnie rozwoju i strukturalnego dostosowania słabszych regionów pod względem gospodarczym do nowych wymogów europejskich, restrukturyzacji słabych okręgów przemysłowych, przyspieszenia transformacji w systemie produkcji i sektorze rolnym, modernizacji i restrukturyzacji gospodarki morskiej, zwalczanie bezrobocia i stref biedy oraz patologii jak i wsparcia w rozwoju i zmianach. Nowy układ społeczny musi być wsparty regionalną i europejską polityką badań oraz rozwoju celem wybicia się Europy wobec światowych wyzwań (J. Wódz, 1985, 1993). Temu celowi mają też służyć socjologiczne badania Ziem Zachodnich i Północnych Polski stojące wobec nowych wyzwań.

 

2. Konstruowanie układu społecznego.

Tworzenie się nowego społeczeństwa na Ziemiach Zachodnich już od 1945 roku stanowiło obiekt zainteresowań historyków, socjologów, etnografów jak i specjalistów z innych nauk społecznych. Przedmiotem badań socjologicznych uczyniono społeczne procesy stawania się jak i zrzeszania osobników i różnych grup ludzkich, obszary ich działań i porozumienia. Powstanie kategorii mieszkańców Ziem Zachodnich traktowano jako określoną zbiorowość społeczną znajdującą się w szczególnym położeniu społecznym (tubylców - osadników, obcych - rdzennych) charakteryzującą się swoistym zachowaniem, postawami i stylem życia, a nierzadko niskim poziomem wiedzy, synkretyzmem a nawet ksenofobią. Dla większości z nich kultura narodowa stanowiła podstawę dla tworzenia nowych wspólnot i środowisk. Sporo emigrantów porzucających kraj pochodzenia podlegało procesom akulturacji i asymilacji w wyniku czego podwyższali swoją pozycję społeczną w porównaniu z pozycją zajmowaną w kraju ojczystym, zwłaszcza przesiedlonych z akcji "W". Można uznać, że społeczności Ziem Zachodnich przechodziły zróżnicowane sfery ładu społecznego, który przybierał postać przemian czy też zmian lub reform społecznych. Radykalna ich forma rozumiana jako rewolucja (twarda lub miękka) w Polsce przejawia się w postaci konfliktów w latach: 1948, 1956, 1970 i 1976 oraz radykalnym przełomem w 1989 roku. Przemiany społeczno-historyczne dzielą się więc na okresy, fazy wzajemnie przecinające się i przybierające postać swoistych progów polaryzacji. Dotyczy to zarówno długich okresów określanych mianem er, epok historycznych, stuleci jak i krótkich okresów. Istotnym teoretycznie problemem jest tutaj kryterium obiektywności i względnie dowolnej subiektywności podziału. Władysław Tatarkiewicz stawia pytanie: "(...) czy periodyzacja spełnia zadanie obiektywne, czy też tylko zaspokaja subiektywną potrzebę człowieka, a więc czy periodyzacja magis artis est, czy też magis naturae" (W. Tatarkiewicz, 1971, s. 87 i n.). Sam przychylał się do periodyzacji w pierwszym znaczeniu. Uważam, iż periodyzacja może być wyprowadzona również w sposób myślowy, analityczny wynikający z bezpośrednich i pośrednich faktów. Jest to jednak zawsze pewne przybliżenie do istotnych "punktów zwrotnych" czy też węzłowych wydarzeń. Konwencja jest tutaj nieunikniona. W przemianach tych wyróżnić można zatem fazy lub etapy zmian posiadających rozmaite, zróżnicowane i krzyżujące się konfiguracje przybierające postać zmian: ewolucyjnych (stopniowych), radykalnych czy też mieszanych o charakterze zróżnicowań wielokierunkowych. Toczące się procesy na Ziemiach Zachodnich i Północnych umownie można osadzić w kilku sekwencjach czy też wzajemnie krzyżujących się fazach:

> w fazie migracji i adaptacji, które po 1945 roku objęły kilka milionów osób, stanowiły one zarazem początkowy okres formowania się życia społecznego na Ziemiach Zachodnich;

> w fazie okresu przejściowego, tworzącej pomosty rozciągnięty nad mikro-, mezo- i makrostrukturami w sferze społeczno-przestrzennej, kulturowej i ideologicznej;

> w fazie przełomu, stanowiącej rekonstrukcję struktur władzy dawnego systemu, ich wewnętrznego jak i zewnętrznego charakteru, epokowym ich wyrazem był 1989 rok;

> faza formowania się otwartego (ponowoczesnego) społeczeństwa obywatelskiego preferująca zmianę i ruch od fazy początkowej do nowoczesnego ładu i reintegracji społecznej. Trwa ona obecnie w zróżnicowanej postaci przechodząc zmiany postrewolucyjne we wszystkich niemalże sferach i kierunkach (zarówno regresywnych jak i progresywnych);

Porządek ów budowany rozmaitymi siłami i mechanizmami podlegał ewolucji w kierunku rosnącej złożoności norm i reguł postępowania w długofalowych procesach specjalizacji-dyferencjacji-integracji i dezintegracji. Złożoność i niestabilność tych procesów występujących zwłaszcza w pierwszym etapie przemian na Ziemiach Zachodnich stała się przedmiotem wielości badań historycznych , politologicznych czy ekonomicznych realizowanych między innymi w problemie badawczym koordynowanym od 1986 roku przez Uniwersytet Szczeciński (Szczeciński Ośrodek Naukowy na przełomie XX i XXI wieku, 2000).

 

3. Badania socjologiczne na Ziemiach Zachodnich w okresie PRL oraz ich kryzysy.

Badania prowadzone na Ziemiach Zachodnich od samego zarania miały więc charakter interdyscyplinarny. Właściwie już od 1945 roku Instytut Zachodni w Poznaniu zapoczątkował cykl wydawniczy pod nazwą "Ziemie Staropolskie", w ramach którego ukazały się oddzielne tomy o Opolszczyźnie, Dolnym Śląsku, Ziemi Lubuskiej, Pomorzu Zachodnim, Warmii i Mazurach. Opracowania te stanowiły ważny czynnik kształtowania świadomości narodowej osadników (K. Kwaśniewski, 1987). Istotną rolę w badaniach socjologicznych odegrała Rada Naukowa dla Zagadnień Ziem Odzyskanych, której członkowie m. in. Rajmund Buławski, Kazimierz Dobrowolski, Paweł Rybicki, Tadeusz Kłapkowski i inni ogłaszali opracowania naukowe w Zeszytach Biura Studiów Osadniczo-Przesiedleńczych. Prowadzono również badania szczegółowe poszczególnych społeczności (Z. Dulczewski, red., 1971), (R. B. Woźniak, 1979) jak i kategorii społeczno-zawodowych (L. Janiszewski, Przegląd Zachodniopomorski nr 3-4).

Specyfika Ziem Zachodnich została zarysowana także w badaniach etnograficznych jak i bogatych materiałach z konkursów pamiętnikarskich (Z. Dulczewski, A. Kwilecki, 1963 i 1970). Problematyka socjologiczna Ziem Zachodnich sensu largo szerokie odbicie znalazła zwłaszcza na VII Ogólnopolskim Zjeździe Socjologów we Wrocławiu w 1986 r. Wówczas blok Socjologii Ziem Zachodnich prowadził Ludwik Janiszewski prezentując zarazem panoramę socjologii szczecińskiej, która zrodziła się już w 1961 r. w Sekcji Socjologiczno-Demograficznej Instytutu Zachodniopomorskiego, którą kierował wówczas A. Wielopolski, a po nim przejął tę funkcję W. Markiewicz. Z. Dulczewski, L. Janiszewski. Rozpoczęto szerokie badania nad rodzinami marynarzy i rybaków, portowców i stoczniowców jak i nad krwawym grudniem 1970 r., wielkimi strajkami wraz z pierwszą w Polsce ugodą roku 1980. Faza zatem otwarcia i adaptacji była ciężka.

Procesy rozwoju socjologii o Ziemiach Zachodnich, w tym socjologii szczecińskiej, wymagają uporządkowania i pełnej analizy. Niemalże 40-letni okres tworzenia i stawania się socjologii szczecińskiej posiadał także swoje etapy. Okres wstępny socjologii szczecińskiej, nazywany przez L. Janiszewskiego pionierskim, zaczął się od 1961 roku i trwał do około 1970 roku. Drugi okres dorastania i intensyfikacji badawczej jak i organizatorskiej można ulokować w latach 1970-1985. Rozpoczęto w tym czasie badania terenowe , przedmiotem badań uczyniono ludzi morza i przymorza. Powstają liczne opracowania i monografie, organizowane są konferencje naukowe lokalne i międzynarodowe. W Szczecinie zrodziły się nowe subdyscypilny socjologiczne: socjologia morska i miast portowych, socjologia wychowania i socjologia społeczna. Powstaje też Zakład Socjologii Instytutu Nauk Społecznych kierowany najpierw przez L. Janiszewskiego a później przez R. B. Woźniaka. Powstała Sekcja Socjologii Morskiej przy Zarządzie Głównym PTS-u i Zakład Socjologii Morskiej PAN. Nadal wydawane są Roczniki Socjologii Morskiej PAN. Trzeci okres uniwersytecki zaczyna się od 1985 roku wraz z powstaniem Instytutu Socjologii i studiów w tym zakresie. Od początku badaniami objęto nowe obszary: socjologię ludzi morza i miast portowych. Od 1986 r. zapoczątkowano na Uniwersytecie Szczecińskim nowy cykl badań podstawowych, których głównym koordynatorem najpierw był J. Wódz z Uniwersytetu Śląskiego, a później Z. Silski z Uniwersytetu Szczecińskiego pod hasłem "Przemiany w społecznościach Zachodnich i Północnych Polski". Zakres tych badań sensu stricto obejmował następujące problemy:

> Określenie zasadniczych trendów rozwojowych ludności i gospodarki - koordynator K. Podowski, Uniwersytet Gdański;

> Integracja językowa mieszkańców Z. Z. i P. Polski - twórca E. Homa, Uniwersytet Szczeciński;

> Problemy integracji na Z. Z. i P. - koordynator W. Jacher, Uniwersytet Śląski;

> Problemy urbanizacji na Z. Z. i P. - koordynator Cz. Buczek, Uniwersytet Wrocławski;

> Tworzenie się społeczności regionalnej - J. Kroszel, Instytut Śląski w Opolu;

> Wybrane zjawiska organizacji i dezorganizacji - J. Wódz , Uniwersytet Śląski, F. Prusak, Uniwersytet Szczeciński;

> Udział partii politycznych i organizacji społeczno-politycznych w przemianach, A. Głowacki; Uniwersytet Szczeciński

> Udział szkolnictwa wyższego i stowarzyszeń w przemianach - H. Lesiński, Uniwersytet Szczeciński;

> Społeczne procesy marynizacji - L. Janiszewski, Uniwersytet Szczeciński;

> Przemiany struktur społeczności miast portowych - R. Woźniak, Uniwersytet Szczeciński;

Badania te ukazywały zróżnicowane sfery życia społecznego, ich sprzeczności i marginalizację. Jednak od początku hamowane były przez władze oświatowe i administracyjne, bowiem godziły w rację stanu i ład socjalistycznego państwa. Traktowano je jako zbędne. W opinii władz PRL nastąpiła już pełna integracja Z. Z. i P. z resztą ziem polskich i dalsze badania socjologiczne tej problematyki nie mają sensu. Pominięto zresztą cały szereg zagadnień dziedzictwa kulturowego Niemiec, życzliwego stosunku do sąsiadów z pogranicza, rzeczywistego wizerunku mniejszości narodowych itp.

Badano nierzadko te kwestie, interesy i wartości, które dążyły do utrzymania "status quo" realnego socjalizmu, natomiast "par force" (gwałtem, przemocą) odrzucano te treści i formy, które godziły w ten system (J. Lutyński 1990, s. 33). Wiele symptomów wskazuje więc, że faza ta stanowiła dramatyczną próbę często obrony i przystosowania ustępującego systemu do postępującej recesji i ubóstwa (puste półki) oraz inflacji. Trudno było jednak sądzić, że w tych konwulsjach utrzyma się stary system ubezwłasnowolnienia obywatela będącego w opozycji wobec państwa. Występujący chroniczny deficyt legitymizacji struktur władzy ówczesnego systemu jak i deficyt jego prawomocności i niezdolności do wypełniania zakładanych funkcji, zwłaszcza odnoszących się do poziomu życia, połączony z głęboką deprywacją społeczną stały się najistotniejszymi czynnikami przełomu i rekonstrukcji systemu.

4. Nowe obszary i wyzwania badawcze.

Socjologowie również obecnie postrzegają Z. Z. i P. jako region o wyraźnej odrębności cech społeczno-kulturowych. W standardowych opisach są one wiązane z młodością, wciąż jeszcze wysokim przyrostem naturalnym, z bogatym życiem codziennym i tożsamością mieszkańców, a nierzadko przemocą i ex socio korupcją i szerszą patologią. W tych jednak sytuacjach, gdzie zostaje zaprzepaszczony kapitał społeczny tkwiący w zbiorowościach mieszkańców następuje równocześnie spadek zaufania i norm wzajemnego współdziałania i solidarności jak i osłabienie więzi społecznych między jednostkami i organizacjami formalnymi i nieformalnymi (D. R. Putnam, 1995). Ów kapitał społeczny najczęściej kojarzony bywa ze społeczeństwem obywatelskim, które z kolei uzależnione jest od systemu politycznego i prawnego jak i sposobu sprawowania władzy. Ogólnie można stwierdzić, iż:

> W badaniach społeczności Z. Z. i P. należy nadal uwzględniać odmienność postaw i zachowań różnych grup społeczno-kulturowych i etnicznych na jakie dzielą się nadal mieszkańcy tych ziem;

> Można też sądzić, iż mieszkańcami Z. Z. i P. w 2/3 byli osadnicy, nie reprezentują wyraźnych opcji politycznych, zarówno lewicowych jak i prawicowych, czy też ich sprzężeń typu lewicowo czy też prawicowocentrowych. Dowodzi to nieistnienia w badanej przestrzeni społecznej zwartej kulturowo i politycznie szczecińskiej, koszalińskiej, czy też nawet gdańskiej grupy etnicznej. Reforma administracyjna kraju, w następstwie której powstały nowe powiaty, regiony-województwa zmieniające proporcje przestrzenne i ilościowe pomiędzy poszczególnymi skupiskami, istniejących zróżnicowań nie zredukowała lecz powiększyła. Okazuje się, że postawy czy też system wartości i świadomość regionalna jak i narodowa z oporem poddaje się wpływom administracyjnym. Rewitalizacja tożsamości etnicznej tkwiącej w systemie tradycyjnych obyczajów i zachowań, przybiera warstwami nową postać kulturową;

> Poszukiwanie, zwłaszcza po 1989 r. nowych ideologii, wartości i norm społecznych, stanowiących jeden z czynników tożsamości mieszkańców Z. Z. i P. przejawiało się w różnych formach rewindykacji od quasi politycznych "verso pollice" po czysto kulturowe i społeczne wyrażające swoiste opcje i płaszczyzny rewitalizacji; Ř Na tym podłożu tworzyły się nowe elity regionalne, które konstruowały i preferowały nowy wzór mieszkańca "Europejczyka", który sprzyja kształtowaniu się samoświadomości regionalnej i narodowej jak i wytwarza zarazem konflikt wartości oraz dualizm postaw i stylu życia mieszkańców. Występujące procesy instytucjonalizacji ruchu budowania tożsamości mieszkańców m. in. poprzez tworzenia stowarzyszeń komunalnych, związków celowych gmin Pomorza Zachodniego "Pomerania", europejskich akademii obywatelskich, instytutów europejskich (Instytut Polski w Berlinie), czy wręcz partii politycznych itp. przyspieszają zjawiska rewitalizacji tożsamości mieszkańców, tworzenie nowego wzoru zachowań - homo hubris (M. Szczepański, 1994/95, s. 11 i n.) o rozbudowanych potrzebach osiągania, wysokim poziomie empatii i nonkonformizmu. Obszary te o charakterze ilościowym i formalnym stosunkowo łatwiejsze i czytelniejsze są w badaniach, natomiast problemy i zjawiska jakościowe są tutaj o wiele bardziej skomplikowane, stąd też częste ich okaleczanie, zwłaszcza przez powierzchowne badania oraz ich ubogi warsztat teoretyczno-metodologiczny. Wymagają one pogłębionych i multidyscyplinarnych badań;

> Istnieje cała mnogość tematów, które wymagają nowych programów badawczych jak i orientacji naukowych by wykroczyć poza powierzchowność i pozorność wyjaśniania różnorodności i bogactwa życia społecznego w okresie tworzenia się społeczeństwa globalnego;

Socjologiczne badania nad mieszkańcami Ziem Zachodnich, trwające już pół wieku, wyrosły z praktyki życia społecznego pomimo, iż w przeszłości wielokrotnie były przerywane ze względów politycznych, legitymizują się ogromem prac monograficznych, wydawnictw regionalnych i krajowych (R. B. Woźniak, 2000 t. 12, s. 7 i n.). Aktualna sytuacja społeczna, polityczna i kulturowa ulega wielkim przemianom i rewaloryzacji (R. B. Woźniak, red., 2000). Zmianie ulegają też treści, którymi zajmują się socjologowie. Narosła nowa problematyka naukowa tego obszaru, wymagająca nowego otwarcia ku nowoczesności człowieka i społeczeństwa umożliwiająca każdemu godne życie, edukację i kulturę, odgrywanie członka rodziny, obywatela i wytwórcy. W rejestrze badań można wymienić:

> sprawy adaptacyjno-integracyjno-demograficzne oraz świadomość mieszkańców, godziwej płacy i pracy;

> problemy integracji i dezintegracji społeczno-kulturowej oraz ich nowe obszary i zagrożenia, marginalizację i patologię, korupcję i przestępczości;

> formowanie się władzy, jej kryzysy, załamania i powroty do stabilności bądź dysfunkcjonalności;

>funkcjonowanie współczesnych instytucji społecznych: ekonomicznych, kulturowych, religijnych i oświatowych, ochrony zdrowia i administracji publicznej;

> problemy edukacji i rozwoju interdyscyplinarnych badań naukowych jak i demokratycznego uczestnictwa w społecznym życiu lokalnym i pozalokalnym;

> badanie tworzenia się społeczności lokalnych i regionalnych pogranicza i euroregionów, nowych potrzeb i poziomu życia;

> problemy ekosystemu jak i ekologiczne determinanty polityki regionalnej i globalnej w tym zakresie;

> problemy rolnictwa i wsi, budowa jakościowej strategii gmin;

> zagospodarowanie turystyczne regionów, kultura i wypoczynek;

> problemy gospodarki morskiej, miast portowych i szkół morskich;

> problemy zdrowia, opieki socjalnej, warunków życia rodziny i dzieci, systemu emerytalno-rentowego, bezrobocia i ubóstwa;

Wyszczególnione zagadnienia wskazują, iż problemy, procesy i instytucje występujące na ziemiach zachodnich stanowią systemy o olbrzymiej skali złożoności, realizujące się w warunkach różnic i napięć pomiędzy układami lokalnymi i regionalnymi jak i ponadlokalnymi, zwłaszcza w zakresie interesów i wartości. Faza jednak ponowoczesnego otwarcia postrzegana jest jako źródło nowej aktywności mieszkańców, otwartości i odpowiedzialności prointegracyjnie nastawionego społeczeństwa Ziem Zachodnich i Polski na nowy ład społeczny i rozwój.

5. Podsumowanie.

Ludność narodowości polskiej oraz inne grupy etniczne i kulturowe osiadłe w poszczególnych regionach Ziem Zachodnich i Północnych Polski podlegają ciągłym procesom społeczno-politycznym i kulturowym. Region nie stanowi jednak tutaj wystarczającej podstawy opisu tożsamości narodowej mieszkańców. Istotnym czynnikiem ich zróżnicowania są raczej w większym stopniu związki kulturowo-regionalne nowych małych "ojczyzn" niż więzi etniczno-historyczne, nie oparte są one jednak w większości na określonej ideologii. Występuje więc proces rozwarstwienia wspólnot i struktur społecznych a także tworzenia się nowych klas średnich, a często również niezależnych od siebie skupisk i zrzeszeń podejmujących wspólne bądź odrębne cele i działania - spółki, sklepy, zakłady itp. oparte na wzajemnych powiązaniach, kooperacji bądź sprzecznościach. Z drugiej zaś strony wyodrębniają się nowe formy życia społecznego preferujące nowoczesne postawy i nowoczesną otwartość oraz konkurencyjność. Przy czym narastający globalizm coraz częściej wchłania te wspólnoty i równocześnie nadaje im nie zawsze spójny wymiar i postać zabezpieczającą potrzeby mieszkańców.

Badania dowiodły też, iż koncepcja przemian społeczno-gospodarczych na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski jak i w Środkowej i Wschodniej Europie według starej idei planowej gospodarki oraz ideologii socjalistycznej, przechodzenia od kapitalizmu do socjalizmu i jego realnego funkcjonowania zarówno w aspekcie teoretycznym jak i empirycznym nie wytrzymała próby dziejowej. W formowaniu się nowego społeczeństwa na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski zwłaszcza po 1989 nastąpiło zdecentralizowanie i restrukturalizacja struktury społecznej i politycznej, następuje formowanie się nowego modelu i strategii rozwoju. Tworzące się warunki na ogół sprzyjają (w większym lub mniejszym stopniu) rozwojowi wolnego rynku i konkurencji, nowoczesnego sposobu życia i tożsamości narodowej, demokratyzacji i wolności. Procesom tym towarzyszy jednak narastające zróżnicowanie, korupcja a w konsekwencji manipulacja i mistyfikacja legitymizacji a także dialektyka powrotu do starych form i tworzenia nowej zmiany jak i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Nauka w tych procesach powinna wyznaczać drogę i pozycję regionu w skali kraju i Europy.

Literatura :

1. Dulczewski Z., Kwilecki A. Wybór i opracowanie. Pamiętniki Osadników Ziem Odzyskanych. Przedmowa W. Markiewicz. Poznań 1963 i 1970.

2. Dulczewski Z. społeczne aspekty migracji na Ziemiach Zachodnich. Poznań 1964.

3. Dulczewski Z. (red.) Społeczeństwo Ziem Zachodnich. Studium porównawcze wyników badań socjologicznych w województwie zielonogórskim. Poznań 1971.

4. Frątczak, Strzelecki. Demografia i społeczeństwo Ziem Zachodnich i Północnych. Warszawa 1996.

5. Janiszewski L. Przeobrażenia społeczeństwa Pomorza Zachodniego. Przegląd Zachodniopomorski nr 3-4. Szczecin.

6. Kwaśniewski K. Adaptacja i integracja kulturowa ludności Śląska po II wojnie światowej. Wrocław 1969.

7. Kwaśniewski K. Integracja społeczności regionalnej. Śląsk Opolski. Opole 1987.

8. Kwilecki A. Ziemie Zachodnie w opracowaniach socjologicznych 1945-1965 (w:) Przemiany społeczne na Ziemiach Zachodnich. Praca zbiorowa pod red. W. Mazurkiewicza i P. Rybickiego. Toruń 1967.

9. Lutyński J. Nauka i polskie problemy. Komentarz socjologa. Warszawa 1990.

10. Marody M. Oswajanie rzeczywistości. Warszawa 1996.

11. Podgórecki A. Społeczeństwo polskie. Rzeszów 1995.

12. Putnam R. D. Demokracja w działaniu. Warszawa 1995.

13. Sobański R. (red.) Szczeciński Ośrodek Naukowy na przełomie XX i XXI wieku. Zachodniopomorski Kongres Nauki na przełomie XX i XXI wieku. Konferencja Naukowa. Szczecin 2000.

14. Szacki J. Liberalizm komunizmie. Nauka wobec przemian w społecznościach ziem zachodnich i północnych Polski. (w:) Ziemie Zachodnie i Północne Polski. Nr 1/1989. Instytut Śląski w Opolu.

15. Szczepański M. Polska szkoła: Między tradycją a nowoczesnością. Na marginesie refleksji o roli nauczyciela i szkoły w zintegrowanej Europie, (w:) Model nauczyciela - wychowawcy w zintegrowanej Europie (red.) Badory S. i Marzec D. Częstochowa 1994/95.

16. Tatarkiewicz W. Dwa zadania periodyzacji, (w:) Tatarkiewicz W. Droga do filozofii i inne rozprawy. Warszawa 1971.

17. Woźniak R. B. Socjologia morska w warunkach zmian społecznych (Nadzieje i Kontrowersje), (w:) Roczniki Socjologii Morskiej t. 12, 2000.

18. Woźniak R. B. (red.) Społeczności lokalne w perspektywie integracji europejskiej. Koszalin 2000.

19. Woźniak R. B. Struktury społeczności małych miast. Warszawa-Poznań 1979.

20. Wódz J. (red.) Normy społeczne, ład społeczny, patologia społeczna. Katowice 1985.

21. Wódz J. Zagrożenia ekologiczne, warunki życia, wizje przyszłości. Katowice 1993.