Zakres użycia terminu „kultura” nieustannie ulegał i nadal ulega zmianom. Jest to niestety nieuniknione dla wyrażeń językowych, które wchodzą w obręb słownictwa różnych grup społecznych i zawodowych, nie dają się one bowiem jednoznacznie uściślić. Zakres pojęcia „kultura” można jednak wyznaczyć za pomocą określenia przedmiotu badań danej nauki. Gdy usystematyzujemy sposoby badań kultury stwierdzimy, że można je podzielić na dwie odmienne grupy. W pierwszej grupie znaczeń kultura to cecha ludzkiego społeczeństwa, która obejmuje wszystkie własności wyróżniające je od innych zbiorowości organizmów nie ukształtowanych i nie powiązanych w system stosunków. Zalicza się do niej wzory zachowania i myślenia oraz przedmioty materialne związane z nimi. W drugiej natomiast grupie znaczeń kultura to pewien system wzorów o określonym kształcie i treści. Uwaga uczonych koncentruje się tu na treści znaków i przekazów poszczególnych zjawisk kulturowych. W życiu codziennym termin „kultura” oznacza zjawiska oceniane dodatnio, wyróżniające się swoją wartością, godne naśladowania. Zatem, aby wiedzieć co ma na myśli ktoś używający tego słowa, musimy wywnioskować to z kontekstu jego wypowiedzi.

Kulturę można opisywać w sposób wartościujący lub w sposób tylko opisowy. Przez wartościowanie kultury rozumie się ocenę kultur różnych zbiorowości ludzkich. Opisowe pojęcie kultury rozumie się jako zespół zjawisk, które mogą być przedmiotem opisu i analizy. Wyróżnia się także rozumienie atrybutywne kultury (jako stałą cechę ludzkości) i dystrybutywne (jako zbiór cech określonej społeczności). „Dobra kultury” to materialny i niematerialny dorobek ludzkości (rzeczy, zachowania, usługi, postawy, itp.). Dzielimy je na te, którymi się posługujemy, by osiągnąć określony cel (pośrednie) i na te, które same są celem (bezpośrednie). Kultura ma tak szeroki zakres i tak różne znaczenie, że nie można o niej mówić jako o całości. Dlatego kulturę globalną podzielono na: kulturę bytu, kulturę społeczną i kulturę symboliczną.

Kultura bytu (materialna) obejmuje działania i wytwory materialne, których celem jest zaspokajanie potrzeb naturalnych człowieka.

Kultura społeczna (socjetalna) – przedmiotem jej działań jest człowiek. Jej wpływ odnosi się do stosunków, ról i układów ludzi, ich wzajemnych powiązań. W skład tej kultury wchodzi komunikowanie się ludzi, ale również fakty podziału władzy, własności, dostępu do dóbr, funkcji i pozycji społecznych.

Kultura symboliczna (niematerialna) –to kultura wartości, czynności i przeżyć autotelicznych. Są one związane nie z zaspokajaniem potrzeb naturalnych człowieka, lecz jego potrzeb duchowych. Do tej kultury należą zjawiska religii, nauki, sztuki i zabawy, których celem jest skierowanie kultury bytu i kultury społecznej w stronę „ludzkiej twórczości”. Wyróżnia się trzy typy kultury symbolicznej: kulturę ludową, kulturę popularną (radio, TV, druk, video) i kulturę narodową (zespół norm i symboli, które zbiorowość społeczna uważa za własne).

Kultura jako system społecznej komórki ma charakter użyteczny, utylitarny. Dzięki niej ludzie wchodzą ze sobą w różne związki, interakcje. Jest więc między nimi współzależność, kultura wpływa na życie społeczeństwa. Jednym z mechanizmów tego oddziaływania jest socjalizacja. Socjalizacja to nabywanie przez jednostkę wartości i norm, uczenie się ich i tworzenie wzorów zachowań. Procesy te zachodzą przez spontaniczne naśladowanie, wychowywanie lub przez samowychowywanie. Często jest ona utożsamiana z akulturacją, czyli ze zmianami kulturowymi jakie dokonują się w wyniku długotrwałych i bezpośrednich kontaktów między dwiema grupami o odmiennych kulturach. Inni mówią o socjalizacji jako o kulturalizacji, czyli jako o wprowadzaniu jednostki w kulturę narodową poprzez tradycję rodzinną, środowisko i instytucje oświatowe. Najczęściej socjalizacja odbywa się przez wpajanie wzorców osobowych lub wartości.

Przyjmując podział kultury możemy wyróżnić także różne odmiany kulturotechniki. Możemy uznać ją za rodzaj czynności, do której odnoszą się wzory i wytwory kultury albo za rodzaj zbiorowości, do których odnoszą się określone rodzaje, układy wzorów i wytworów kulturowych. Uwzględniając oba kryteria wyróżniamy kulturotechnikę: nauki szkolnej, pracy zawodowej i zorganizowanej rekreacji.

Kulturotechnika ma za zadanie kształtować elementy świata zewnętrznego poprzez wprowadzanie do niego określonych dóbr kultury. Można ją określić ze względu na środowisko kulturowe, którym się posługujemy w celach wychowawczych oraz ze względu na wykorzystywane w tym procesie wytwory kultury. Można ją zatem opisać jako technikę wytworów zachowań się przebiegających zgodnie z określonymi wzorami kulturowymi. Zachowania te mogą mieć charakter konsumpcyjny lub wytwórczy. Zachowanie konsumpcyjne to np. oglądanie obrazów, czytanie książek, itp.; zaś wytwórcze to np. malowanie obrazów, rzeźbienie czy też pisanie wierszy. Konsumowanie dóbr kultury może być przyswajaniem treści kulturowych, natomiast wytwarzanie polega na naśladowaniu powstałych już dzieł albo tworzenie nowych. Konsumowanie i wytwarzanie kultury wymaga odpowiedniego przysposobienia do uczestnictwa w kulturze, czyli tzw. kultury osobistej. Polega ona na przyswojeniu pewnego systemu wartości społecznych i dzieł uznanych za dobra kultury. Kultura osobista polega zatem na rozwoju zdolności i skłonnści do operowania pewnym systemem znaczeń, wartości i wskazówek. Możemy wyróżnić różne typy kultury osobistej, bowiem w obrębie jednej kultury istnieje szereg podkultur, czyli treści kulturowych zmodyfikowanych ze względu na system społeczny i związane z nim role społeczne. Inna zatem jest kultura osobista rolnika, a inna przemysłowca, muzyka czy złodzieja.

Stosowanie zatem kulturo techniki wychowawczej wymaga przyjęcia pewnych modeli środowiska kulturowego i doboru wytworów kultury wykorzystywanych w procesie wychowania, jak i ustalenia i selekcji modeli kultury osobistej. Kulturo technikę wychowawczą należy więc opisywać jako technikę środowiska kulturowego i jako technikę wytworów kultury, a zarazem jako technikę wzorów kulturowych. Polega ono na wykorzystywaniu dóbr kultury, dzięki czemu przedmiot oddziaływań przyswaja sobie pewien system znaczeń, wartości, norm, a więc wzory zachowania się w określonych sytuacjach.

Nauka szkolna to układ czynności zwrotnych (skierowanych na ich podmiot), które zmierzają do wywołania określonych skutków w samym podmiocie wykonującym czynność. Uczeń to osoba, która zmierza do nabycia względnie trwałej możliwości korzystania z nabytych informacji. Ale nauka to także pełnienie określonej roli społecznej warunkującej wytwarzanie dóbr kultury niezbędnych do istnienia i rozwoju społeczeństwa. Zatem czynności zwrotne to zobowiązania wobec innych ludzi, którzy warunkują zadania związane z tymi czynnościami.

Bardzo często nauka jest wykorzystywana w zakładach poprawczych i karnych jako czynnik resocjalizacji. Różni się ona jednak zasadniczo od nauki w szkołach. Modyfikuje się ją biorąc pod uwagę głównie nauczanie ogólnokształcące oraz nauczanie zawodowe. Bardzo często łączy się oba te rodzaje nauki. Wychowankowie tych zakładów uczęszczają wówczas do szkoły dla pracujących poza zakładem albo ucząc się pracują w warsztatach szkolnych. Dzięki temu mają czas wypełniony pożytecznymi zajęciami, uczą się odpowiedniego stosunku do pracy oraz odbywają praktykę danego nauczanego zawodu i poszerzają swą wiedzę.

Nauka jako czynnik resocjalizacji jest skuteczniejsza, gdy sami wychowankowie wybierają kierunek dalszej nauki po ukończeniu szkoły podstawowej, biorąc pod uwagę swoje zainteresowania i uzdolnienia. Należy zatem pozostawić im wolny wybór, ale trzeba koniecznie ułatwić go im poprzez odpowiednie doradztwo i naukę przygotowującą do wykonywania określonego zawodu.

Nauka w zakładach karnych i poprawczych jest specyficzna – dostosowana do postaw i osobowości młodzieży w niej przebywającej. Trzeba pamiętać, że jest ona wykolejona społecznie i ma niemiłe wspomnienia związane ze szkołą. Czym się różni od nauki w normalnych szkołach? Jest przede wszystkim skierowana na pasje i uzdolnienia uczniów; nie wymaga się od nich zapamiętywania dużej ilości nie interesującej ich wiedzy. Należy wziąć pod uwagę fakt, że młodzież ta jest nadpobudliwa, niespokojna i niechętna do uczenia się. Dlatego trzeba ich do nauki zachęcić, sprawić, by włączyli się do zajęć szkolnych. Początkowo powinny to być zajęcia rekreacyjne; nauczyciel ma pokazywać ciekawe eksponaty i organizować interesujące wycieczki. Zadania dla uczniów muszą być odpowiednio dozowane, a postępy – nagradzane. Sprawi to, iż uczniowie będą mieli pozytywny stosunek do nauki i zaczną sami wykonywać coraz trudniejsze i pracochłonne zadania. Natomiast błędy nie powinny być surowo karane, ale odpowiednio wytłumaczone mogą stać się początkiem nowej drogi myślowej oraz chęci do poprawienia złego rozumowania i ponownego rozwiązania zadania. Dlatego nie powinno stosować się w tym nauczaniu stopni. Nauczyciel nie może sprawdzać wiedzy , pytać czy robić klasówek. Ma on tylko inspirować uczniów do nowych pomysłów, a następnie umożliwić im ich zrealizowanie. W późniejszym czasie należy przejść do kolejnego etapu nauczania.

W procesie resocjalizacji wyróżniamy bowiem dwa etapy nauczania:

1) etap rozbudzania zainteresowań i wstępnej adaptacji szkolnej,

2) etap podtrzymywania zainteresowań, aktywizowania uczniów i wyrabiania

dyscypliny szkolnej.

W zakładach obejmujących młodzież resocjalizowaną ważny jest wysoki poziom dydaktyczny prowadzonych zajęć. Szkoła ta ma nie tylko wpajać pogląd na świat, musi wprowadzić również nauczanie problemowe. Kształtuje ono osobowość uczniów, a poza tym jest bardziej interesujące od zwykłego przekazywania wiedzy. Aby zaciekawić i ukształtować zainteresowania młodzieży musi ten proces być czymś w rodzaju procesu badawczego. Należy namawiać uczniów do formułowania problemów i szukania ich rozwiązań, a następnie sprawdzania swoich wyników. Inaczej mówiąc należy się w tym procesie odwoływać do techniki wytworów kultury.

Istotnym elementem procesu resocjalizacji jest nauczanie zespołowe. Polega ono na tym, iż klasa dzieli się na małe zespoły, a zajęcia odbywają się zgodnie z określonym, realizowanym przez wszystkich zadaniem. Rola nauczyciela polega wówczas na włączeniu i zainteresowaniu uczniów omawianymi problemami oraz na pomocy w ich rozwiązywaniu. Nauczyciel ten musi umieć organizować dyskusje, kierować zespołem, kształtować stosunki zespołowe w klasie oraz doradzać młodzieży indywidualnie bądź zespołowo.

Ważne w tym procesie są pomoce naukowe, bowiem ma on sens wówczas, gdy uczeń sam może zdobyć informacje. A więc mogą to być atlasy, mikroskopy, różne książki, a nawet zwiedzanie muzeów lub rozmowy z wybitnymi przedstawicielami kultury.

Przy nauczaniu zespołowym klasa jest niezbyt zdyscyplinowana. Uczniowie są skupieni i zwróceni w zespołach do siebie, a nie do nauczyciela. Dlatego musi on odpowiednio pokierować nauką uczniów poprze zorganizowanie zbiorowych dyskusji zainteresowanie uczniów i udzielanie im właściwych informacji. Dzieląc młodzież na grupy nauczyciel musi wziąć pod uwagę fakt, że osobom tym (wykolejonym społecznie) trudniej jest dostosowywać się do innych. Dlatego zespoły powinny być odpowiednio wyselekcjonowane i niewielkie(3-6 osób).

Również urządzenie sali klasowej ma duże znaczenie. Uczniowie nie powinni siedzieć sztywno w typowych ławkach, ale przy odpowiednich stolikach. Muszą mieć również łatwy do przenoszenia sprzęt potrzebny do realizowania zadania.

Eksponowanie różnych form nauczania zespołowego i problemowego nie wyczerpuje specyfiki nauczania resocjalizującego. Ważne jest w nim także zindywidualizowanie. Trzeba zająć się każdym uczniem z osobna, zbadać jego dotychczasowe zainteresowania i postępy, wzbogacać je i rozwijać. Trzeba też znać możliwości ucznia, aby umiejętnie stopniować stawiane mu zadania. Tak więc odpowiednie traktowanie młodzieży resocjalizowanej polega na zwiększaniu jej możliwości do osiągnięcia sukcesów szkolnych, zachęcaniu do współpracy z innymi ludźmi i do samo wychowywania.

Oprócz nauki szkolnej również praca to ważny czynnik resocjalizacji. Praca to czynności odróżniające się od innych rodzajów czynności wynikami, które mają wpływ na otoczenie człowieka. Są to zarówno wytwory materialne (np. wytwory pracy produkcyjnej) jak i wytwory „idealne” (np. treści literackie czy pomysły techniczne). Wyróżniamy również czynności, które wywierają wpływ na innych ludzi (np. praca nauczyciela) albo wpływ nietrwały (np. praca aktora). Bez wątpienia jednak są to czynności wykonywane dla zaspokojenia istotnych potrzeb, a ich wytwory mają charakter społeczny.

Praca zawodowa to czynności związane z zawodową rolą społeczną. Człowiek pracujący zawodowo jest zdominowany głównie przez zadania robocze , a nie aktualne potrzeby. Oczywiście jedno może się pokrywać z drugim, gdy np. ktoś lubi swoją pracę to wykonując ją wypełnia potrzebę satysfakcji. Jednak mimo to wykonując pracę człowiek powinien kierować się głównie dobrem drugiego człowieka; to inna osoba determinuje czas, sposób i jakość określonej czynności zw. pracą. Zatem człowiek pracujący zawodowo wykonuje dane zadanie nie dla siebie, ale dla innych ludzi, dla zaspokojenia ich potrzeb. Tak więc praca zawodowa to czynności społecznie użyteczne (utylitarne), a nagroda za nie jest materialna(pieniądze lub przedmioty użytkowe), co pozwala mu na zaspokojenie własnych potrzeb.

W wielu placówkach resocjalizacyjnych to właśnie praca (praktyka związana z przygotowaniem do zawodu) jest głównym elementem kulturo techniki. Takie wychowanie resocjalizujące stosowane jest głównie poprzez tworzenie tzw. grup półwolnościowych. Grupy te składają się z wychowanków zakładu poprawczego, którzy pod opieką wychowawcy mieszkają w hotelu robotniczym. Młodzież ta pracuje zarobkowo w określonym zawodzie, a tym samym ucząc się go. Proces ten łączy prace zawodową, nauczanie pracy i naukę szkolną w celu wychowania tzw. „trudnej” młodzieży. Często także młodzież stale przebywająca w zakładzie poprawczym zatrudniana jest w zakładach jako uczniowie odbywający tzw. staż pracy. Głównie są to prace rolnicze, ogrodowe i leśne, a także zawody rzemieślnicze.

Według pedagogów najwięcej korzyści czerpią wychowankowie pracujący w fabrykach. Praca produkcyjna umożliwia poznawanie technologii i organizacji fabryki, ale także kształci i stwarza dobre sytuacje do nowych pomysłów. Wymaga ona samodzielności i własnej inicjatywy. Zadania powierzone młodzieży resocjalizowanej muszą być jednak zajmujące i ciekawe, skłaniające do własnej twórczej pracy, do własnych dążeń i postaw. Zadania szablonowe, monotonne, nie wzbudzają zainteresowania i satysfakcji. Aby wzbudzić u młodych ludzi czynności twórcze, dążące do wynalazczości, niezbędny jest kontakt tych ludzi z aktywistami (inżynierami i technikami), którzy naprowadzą ich na odpowiednie tory myślenia i ukierunkują ich działania.

Aby włączyć wychowanka do systemu zawodowego zakładu pracy należy wybrać odpowiednią dla niego pracę i zakład, w którym załoga to odpowiedni wychowawcy, którzy doradzą i pomogą indywidualnie wychowankom, a także zlikwidują wpływy destruktywne spotykane w każdym środowisku zawodowym.

Ważną sprawą w tym momencie staje się odpowiednie przysposobienie do pracy, czyli wpojenie odpowiednich umiejętności i wiadomości i ukształtowanie postaw. Trzeba pamiętać, że resocjalizowani nieletni to osoby pochodzące ze środowiska o negatywnym stosunku do pracy, gdzie traktowano ją jako zło konieczne. Musi się zatem przekonać ich o niesłuszności takiego postępowania poprzez przykłady z książek, filmów, czy też z życia wziętych.

W resocjalizacji stosuje się również pracę społecznie użyteczną i porządkowo – gospodarczą. Wyróżniamy dwa rodzaje pracy użytecznej: pracę wykonującą coś potrzebnego samym wychowankom oraz pracę wykonującą dobra dla innych ludzi. Oba rodzaje tej pracy nie są nagradzane. Prace te wzmagają spoistość, jedność grupy wychowanków oraz wpływają na poziom uspołecznienia ( wchodzenia w kontakty z innymi ludźmi). Muszą być one dobrowolne, nieprzymuszone. Do prac porządkowo – gospodarczych zaliczamy takie czynności jak np. pomoc w kuchni, koszenie trawników czy sprzątanie. Jest ona czynnikiem integrującym grupy wychowawcze i przyczynia się do rozwoju samorządności młodzieży resocjalizowanej. Ma ona pomagać we wzroście kultury osobistej nieletnich.

Zabawa obejmuje czynności zwrotne, a podmiot wykonujący daną czynność pragnie doznawać przyjemności. Zabawa to forma rekreacji, a rekreacja to czynności podporządkowane aktualnie odczuwanym potrzebom, to czynności wykonywane dobrowolnie poza wszelkimi zobowiązaniami, mające na celu wypoczynek, rozrywkę oraz rozwój psychiczny i fizyczny, a wykorzystujące do tego celu dobra kultury. Rekreacja to czas, gdy jest się sobą. Jednak tego rodzaju działalność podporządkowana jest pewnym regułom i zasadom społecznym. Wyróżniamy rekreację psycho – motoryczną (sport, turystyka, bierny odpoczynek, zabawy ruchowe) oraz rekreację orientacyjno – intelektualną ( amatorska twórczość, korzystanie z mas – mediów). Zatem organizowanie środowiska kulturowego związanego z rekreacją wymaga stworzenia warunków dla aktywności sportowej, turystycznej, wypoczynkowej – rozrywkowej oraz zorganizowania kółek zainteresowań czy klubów towarzyskich.

Wychowawcy w procesie resocjalizacji muszą zająć się również wpływem rekreacji na ten proces. Zasadniczą sprawą w wychowaniu jest kształcenie kultury osobistej w zakresie spędzania wolnego czasu. Ta forma kulturotechniki jest istotnym czynnikiem resocjalizacji, gdyż nawiązując do potrzeby zabawy kształtuje rozwijający się stosunek do dóbr kultury i wpaja wzory postępowania. Taka rekreacja poparta przykładem zresocjalizowanych kolegów ma duży wpływ na wychowanków. Zatem organizując w zakładzie wychowawczym koła zainteresowań należy postarać się o to, by obejmowały one jak najwięcej dziedzin. Trzeba zadbać również o stały rozwój, nowe inicjatywy i pomysły, zmienność instytucji po to, by zapobiec nudzie i szukaniu rozrywki gdzie indziej. Wychowawcy powinni również zwrócić uwagę na okresowe mody na daną formę rozrywki i dostosowywać się do nich.

Wielu psychologów uważa, że szczególnie ważnym środkiem resocjalizacji jest sport. U młodzieży w zakładach poprawczych i karnych zainteresowania sportem rozbudzone zostały jeszcze przed pobytem w zakładzie, dlatego w procesie resocjalizacji należy po nie sięgnąć. Rozrywki sportowe przypominają wychowankom atrakcyjne cechy przestępstw, a więc napięcie, ryzyko, szybką orientację. Wszystko to ułatwia przebieg procesu resocjalizacji poprzez wejście w konstruktywne role społeczne w czasie zabaw sportowych i kształtowanie takich cech jak: wytrwałość, fair – play czy też kultura obcowania z przeciwnikiem.

Organizując zabawy sportowe wychowawcy muszą liczyć się z tym, że jego podopieczni mają trudności z samokontrolą oraz ze słabą sprawnością fizyczną. Mimo to zajęcia sportowe są bardzo ważne w resocjalizacji. Dają one młodzieży dużą satysfakcję i przyczyniają się do usuwania przyczyn wykolejenia społecznego. Mają one charakter terapii, rozładowują stany napięcia i lęku. Wzmacniają samokontrolę i poczucia odpowiedzialności za własne czyny. Ponadto sukcesy w sporcie przyczyniają się do wzrostu uspołecznienia wychowanków.

Wiele korzyści wychowawczych daje również turystyka. Młodzież wykolejona często ucieka, pokazując w ten sposób swoją potrzebę wolności i samodzielnego kierowania własnym losem. Odpowiednia forma turystyki może tym skłonnościom nadać pozytywny charakter, a poza tym integrują grupy i wychowawców.

Również rekreacja wypoczynkowo – rozrywkowa może mieć charakter czynnika resocjalizującego. Młodzież tzw. „trudna” również potrzebuje czasu dla wypoczynku regenerującego. Zatem wychowawcy powinni troszczyć się o stworzenie codziennych warunków atrakcyjnego wypoczynku (tzw. mała rekreacja) oraz o tzw. wielką rekreację wypoczynkową (okres wakacji i ferii).W tym celu mogą wysyłać wychowanków na kolonie, półkolonie i obozy. Młodzież starsza może uczestniczyć w obozach organizowanych przez szkoły zawodowe. Tam gdzie to nie jest możliwe zakłady powinny dysponować odpowiednim sprzętem rekreacyjnym (np. basenem, boiskiem, siłownią), aby stworzyć im odpowiednio wielką rekreację.

Inną formą procesu resocjalizacji mogą być zajęcia kulturowo – oświatowe. Obejmują one czytelnictwo, korzystanie z mas – mediów, chodzenie do kina, teatru, na koncerty, do muzeum, a także udział w kołach zainteresowań. Wychowawcy powinni rozbudzać zainteresowania u młodzieży, przełamywać uprzedzenia i przygotowywać ją do korzystania z dóbr kultury. Dla wielu wychowanków uczestnictwo w takich formach rozrywki jest źle przyjmowane. Kojarzą się im one głównie z przygotowywaniem gazetek i z konkursami czystości. Należy więc zatem sprawić, żeby ta opinia się zmieniła. Można to osiągnąć poprzez utworzenie klubu towarzyskiego lub zespołu towarzyskiego. Bowiem muzyka i taniec to sfery najbliższe doświadczeniom młodzieży resocjalizowanej.

Ważną rolę w resocjalizacji odgrywa odbieranie i omawianie treści przekazywanych przez środki masowego przekazu. Należą do nich: prasa, książka, radio i telewizja. Jednak samo zapewnienie kontaktu z dobrami kultury (np. oglądania telewizji) nie jest równoznaczne z kulturotechniką. Ten sposób będzie skuteczny dopiero wtedy, gdy uczeń jest zainteresowany daną techniką, gdy jest na niej skoncentrowany i skupiony. Tak więc o stosowaniu techniki wykorzystującej programy telewizyjne możemy mówić wtedy, gdy przez wzbudzenie zainteresowania telewizją i przyzwyczajenie wychowanka do oglądania określonych audycji telewizyjnych, np. spektakli teatralnych, sprawimy, że telewizja stanie się elementem jego środowiska kulturowego, a następnie nauczymy się nią operować ( np. przy doradzaniu lub inspirowaniu uczniów). Tak samo należy postępować z radiem, filmem czy z książką.

Technika ta jest bardzo ważna w procesie resocjalizacji. Środki masowego przekazu umacniają istniejące już przekonania, a nie ich zmianę. Pod ich wpływem człowiek przechodzi ze stanu niezdecydowania do podjęcia decyzji albo zmniejsza się jego przekonanie o słuszności lub niesłuszności swojej postawy. Nie zmienia on jednak zasadniczo swego przekonania. Mogą one też zwiększać lub zmniejszać wrażliwość na różne ważne wychowawczo bodźce.

Środki masowego przekazu mogą niestety wywierać także negatywny wpływ na wykolejoną młodzież, np. wtedy, gdy czyta ona tylko książki kryminalne lub ogląda tylko filmy erotyczne. Często też młodzież zwraca uwagę głównie na sceny gwałtu lub na inne drastyczne przykłady zdobywania korzyści osobistych. Wówczas dopatruje się w kontaktach damsko – męskich głównie sadystycznych momentów. Zatem wychowawca musi wyselekcjonować niewłaściwe treści przekazywane przez te środki i zapewnić odbiór treści konstruktywnych oraz zadbać o wzbogacenie konsumpcji kulturowej. Najpierw musi on zmienić środowisko społeczne, w którym tkwi młodociany. Polega to na zastosowaniu socjotechniki, psychotechniki i kulturotechniki umożliwiającej wychowankowi zmianę jego przynależności społecznej. Następnie należy wprowadzić treści środków masowego przekazu odmienne od tych, które do tej pory wypełniały środowisko kulturowe wychowanka.

W celu wzbogacenia zakresu lektury młodzieży resocjalizowanej należy nawiązać do ich upodobań. Trzeba jej podsuwać książki, które te gusta uwzględniają, ale na coraz wyższym poziomie artystycznym, a jednocześnie wzbudzając odpowiednią refleksję moralną. Zachęca to do czytelnictwa i pozwala wprowadzać coraz to nowe, atrakcyjne i kształcące pozycje.

W resocjalizacji ważny jest oprócz konsumpcji kultury również czynny udział w jej tworzeniu. Im bardziej indywidualne i ekspresyjne są dzieła kultury, tym bardziej stanowią manifestację osobowości jednostki. Ponadto oddziaływują one na swego twórcę, czego efektem jest rozładowanie napięcia i urzeczywistnienie marzenia. Stanowią one dla niego nagrodę. Oddziaływanie dzieła na twórcę jest nie tylko potwierdzeniem jego jako osoby innej, niż ta, którą był przed wykonaniem dzieła. Tworząc nowe dzieła twórca wypowiada się zawsze poprzez inne elementy kultury. Tak więc dzieło stanowi transmisję kultury, która oddziaływuje na człowieka. Podsuwając wychowankowi odpowiednie wzory kulturowe dla wyrażenia jego twórczej ekspresji, wychowawca może wywierać znaczny wpływ na wychowanka. Jednak może to zrobić dopiero wtedy, gdy uda mu się wyłączyć wychowanka z destruktywnego kręgu. Chcąc przekształcić ujemnie ocenione stany psychiczne, stanowiące źródło ekspresji poprzez dzieła, należy podsuwać wzory kulturowe pozwalające wyrażać stany bardziej konstruktywne. Wychowawca powinien również frustrować negatywne formy ekspresji, a nagradzać pozytywne.

Innymi procedurami wykorzystywanymi w procesie resocjalizacji są tzw. Procedura kompletnej gry i psychodrama. Kompletna gra polega na inspirowaniu i organizowaniu spektakli teatralnych. Członkowie grupy zapoznają się z treścią sztuki, w której mają grać, a następnie wspólnie ustalają koncepcję jej wystawienia. Ich funkcja polega na wywołaniu odpowiednich dyskusji zbiorowych, które mają ujawniać ważne problemy. Są trzy zasadnicze stadia każdej kompletnej gry. Pierwsze stadium stanowi tzw. przygotowanie gry, czyli dyskusja poświęcona wyborowi sztuki. Niezbędne są także próby, przygotowywanie scenografii i kostiumów. Mają one na celu stworzenie „zgranej” grupy. Drugie studium to wystawienie sztuki przed widzami. Powinno ono wywrzeć wpływ zarówno na aktorów jak i na widzów. Trzecie studium to reakcja widzów na sztukę, która ujawni poglądy i uczucia oraz zachowania ważne z punktu widzenia wychowania. W procedurze tej ważne jest nie odgrywania ról, ale aktywne, wspólne przeżywanie widowiska.

Mówiąc zaś o psychodramie mamy na myśli specyficzną grę ukazującą sposoby zachowania się w danej sytuacji. Jest to więc gra bez instrukcji określającej jej elementy i strukturę. Psychodramę można traktować jako metodę analizy zachowania człowieka, której celem jest wykrycie podłoża osobowości. Często jest tu stosowany kontekst grupowy, którą to grupę tworzy się specjalnie w tym celu. Zdaniem niektórych autorów psychodrama stosowana jest nie tylko jako procedura wprowadzania w role, ale także jako procedura zmiany postaw i dążeń ludzkich. W tym celu należy apelować do już wpojonych wartości, które są atrakcyjniejsze niż wartości eliminowane. Z drugiej jednak strony improwizowane wygłaszanie pewnych nowych poglądów sprawia, że są one przyswajane.

Inną metodą kulturotechniki jest technika wzorów kulturowych. Wprowadza się np. do wychowania wzory osobowe. W metodzie tej ważną sprawą jest prezentowanie osoby rzeczywistej lub fikcyjnej oraz związanych z nią zdarzeń, aby dzięki temu stała się ona wzorem osobowym. Chodzi tu o przedstawienie wychowankom pewnego systemu norm oraz uczynienie ich atrakcyjnymi i realnymi dla młodzieży, która zgodzi się im podporządkować swoje zachowanie. Aby osiągnąć te cele należy pokazać wychowankom ludzi, których działalność wykazuje, że wcielanie w życie tych wzorów zachowania jest korzystne, wywołuje podziw i uznanie społeczne. Aby osoba prezentowana stała się wzorem osobowym, musi być ona dla młodzieży tzw. bohaterem uczącym. Wychowawca powinien prezentować ją w taki sposób, aby zdobyła ona uznanie nieletnich, poruszyła ich emocjonalnie. Nie można zatem wymienić tylko listę jej cnót, trzeba przedstawić jej losy życiowe, akcentując to, co jest najbliższe wychowankom. Wówczas poczuje on sympatię dla bohatera i zapragnie być takim, jak on. Dana osoba stanie się bohaterem uczącym, gdy posiada ona cechy będące udoskonaloną formą tego, co stanowi doświadczenie wychowanka, gdy kontakt z nią jest kontaktem nagradzającym. W losach bohatera zostają spełnione potrzeby i dążenia, których wychowanek aktualnie nie może spełnić, ale są one dla niej bardzo ważne.

Dokonując wyboru bohaterów uczących wychowawca musi liczyć się z zainteresowaniami osób wychowywanych. Ważne jest także stworzenie warunków dających szansę wcielenia w życie postulowanych wzorów oraz uzyskiwanie określonych gratyfikacji.

W wychowaniu resocjalizującym należy posługiwać się zarówno dodatnim, jak i ujemnym wzorem osobowym. Zadaniem tej metody jest ukazanie np. losów człowieka wywołujących dezaprobatę jako konsekwencje postaw, które chcemy wyeliminować. Może to być np. los egoisty, tchórza lub zdrajcy, który związał się ze zbiorowością destruktywną. Należy pokazać, że utożsamianie się z bohaterem negatywnym to fakt karzący. W ten sposób możemy eliminować złe motywacje.

Ważna metodą procesu resocjalizacji jest metoda wzorów reprezentowanych przez zbiorowości społeczne. Chodzi tu o przedstawianie aktywności tych zbiorowości, z którymi czuje się związana osoba wychowywana, przy czym należy uwypuklać te cechy owej aktywności zbiorowej, które warunkują określone postawy członków danej zbiorowości. Prezentując daną zbiorowość musimy korzystać z prasy, książki czy też organizować spotkania z różnymi ludźmi. Ważne są nie tylko treści kultury odpowiednio wyselekcjonowane, ale również ich forma. Trzeba korzystać zarówno z dóbr kultury aktywizujących sferę intelektualną wychowanków, jak i z tych dóbr kulturowych, które oddziałują na ich sferę emocjonalną.

Zarówno metoda wzorów osobowych, jak i metoda wzorów reprezentowanych przez zbiorowości społeczne są to warianty ogólniejszej metody, która polega wprowadzaniu do wychowania wzorów kulturowych przez lansowanie wzorów określających podmiot działania. Oprócz tych dwóch metod musimy wyróżnić jeszcze metodę wzorów aktywności. Powinna ona obejmować wszystkie podstawowe dziedziny życia, a więc naukę, prace, rekreacje. Chodzi tu o wprowadzanie wzorów aktywności życiowej, wyodrębnionej jako swoiste i trwałe ustosunkowanie się do określonej rzeczywistości. Można więc mówić o wzorach życia rodzinnego, miłości miedzy mężczyzną i kobietą, przyjaźni, stosunku do niebezpieczeństwa. Wpływ wzorów aktywności może być duży, gdy towarzyszą mu odpowiednie bezpośrednie interakcje społeczne. Ogromne znaczenie ma częsty i intensywny kontakt z tradycją historyczna, literaturą i sztuką dla kształtowania się poczucia związku z narodem oraz traktowania ojczyzny jako czegoś bliskiego i cennego. Należy wziąć pod uwagę fakt, że dla wielu resocjalizowanych szczególnie atrakcyjną sferą życia jest to, co wiąże się z odwagą, siłą, zaradnością i z miłością do osoby płci przeciwnej. Dlatego wychowawca, przynajmniej w pierwszym okresie resocjalizacji, powinien odwoływać się do wzorów kulturowych z tej sfery życia.

Dużą rolę w tej technice ma zbiorowość rówieśnicza, która wpływa na skuteczność tak traktowanej kulturotechniki. Stąd wynika szczególne znaczenie organizacji młodzieżowych typu : harcerstwo czy ZMS. Są to bowiem grupy specjalnie eksponujące określone wzory osobowe, wzory grupowe oraz wzory zachowania się w różnych sferach życia ludzkiego.

Wszelkie zalecenia i metody resocjalizacyjne mają sens tylko wówczas, gdy dążymy do konkretnych celów, a mianowicie do przyjętego ideału wychowawczego. Cele wychowawcze, czyli określone wzorce osobowości, zbliżają nas do uznanego ideału tylko wówczas, gdy są to cele dynamiczne, których pochodną są i będą w przyszłości cele statyczne, np. gdy postulujemy wyeliminowanie z populacji młodzieży, zamieszkującej w określonym internacie szkoły zawodowej nadużywania alkoholu lub używania środków narkotyzujących, wówczas postulujemy realizację celów statycznych. Jeżeli natomiast postulujemy w stosunku do wychowanków zakładu poprawczego lub karnego progresywny postęp ich aktywności szkolnej albo przystosowanie ich zajęć i warunków mieszkalnych w sposób korzystny dla organizmu i osobowości człowieka, wówczas postulujemy realizację określonych celów dynamicznych. Nie ma tu bowiem żadnego, ustalonego jako ostateczny punkt dojścia, stanu rzeczy i przedstawia się jedynie kierunek działania jako kierunek postulowany. Nie ma tu punktu docelowego, którego osiągniecie przerywa działalność. Każdy bowiem stan rzeczy jest wyłącznie mniejszym lub większym zbliżeniem się do stanu postulowanego.

Ustalając cele wychowawcze musimy konfrontować je nie tylko z ideałem wychowawczym, ale również ze „ stanem wyjścia”, czyli ze stanem osobowości wychowywanego człowieka. W programie, do którego nawiązuje metodyka wychowania resocjalizującego, obok wychowawczych celów konstruktywnych nie może zabraknąć odpowiednich wychowawczych celów destrukcyjnych, decydujących o realizacji stanowiącej istotny warunek osiągania tych pierwszych. Kryterium odróżniające cele konstruktywne od destrukcyjnych dotyczy rodzaju zdarzenia wywołanego celowym zachowaniem się określonego sprawcy. Cele destrukcyjne – to pozbawianie wychowanków wzorów aktywności cechującej osoby wykolejone społecznie oraz układów psychicznych, stanowiących warunek i rezultat manifestowania owych wzorów. Natomiast cele konstrukcyjne polegają na wyposażeniu wychowanków we wzory aktywności i układy psychiczne, które powodują pozbawianie wzorów i układów cechujących wykolejenie społeczne i umożliwiają realizację ideału wychowawczego.

Wychowanie może ograniczać rozwój osobowości, może być jednak czynnikiem ułatwiającymi inspirującym ten rozwój. Przyjęty i realizowany ideał wychowawczy w ogromnym stopniu decyduje o tym, czy rezultaty wychowania powodują nie tylko stany osobowości umożliwiające reagowanie na naciski społeczne, ale i zmiany osobowościowe, w wyniku których człowiek staje się bardziej zdolny i skłonny stosować uznawane przez siebie normy w różnych sytuacjach nie kontrolowanych z zewnątrz. Ideologiczny charakter wychowania skutecznego decyduje o zakresie i stopniu samodzielności respektowania wartości społecznych oraz o tym, czy wychowanie jest głównie przysposobieniem do biernego konsumowania dóbr kultury, czy jest także i przede wszystkim czynnikiem rozwoju twórczej aktywności. Biorąc pod uwagę aktywność człowieka wyrażającą jego indywidualność, możemy m.in. wyróżnić aktywność osoby, która stwarza nowe wartości estetyczne (twórczość artystyczna), czy też takiej, która odkrywa prawidłowości świata (twórczość naukowa) lub takiej, która – korzystając z doświadczeń społecznych- stwarza nowe dzieła ( twórczość techniczna).Twórczość stanowi zasadnicze przeciwieństwo aktywności charakterystycznej dla osób wykolejonych społecznie. Uważając twórczość za ważne świadectwo progresywnego rozwoju osobowości określany jest ten rozwój jako szereg zmian kierunkowych prowadzących:

1) od spostrzegania synkretycznego do analitycznego, a następnie do spostrzegania intelektualnego,

2) od myślenia zmysłowo – ruchowego do myślenia dotyczącego operacji konkretnych,

3) od syntonii do sympatii,

4) od egoizmu do altruizmu,

5) od emocjonalności do impulsywności,

6) od pasywności do transformatywności,

7) od responywności reaktywnej do responsywności reproduktywnej,

8) od irracjonalnej stymulacji ze strony środowiska wewnętrznego do irracjonalnej stymulacji ze strony środowiska zewnętrznego,

9) od spontaniczności do konformizmu, a następnie do prospołecznej autonomii,

od integracji na niskim poziomie do dezyntegracji pozytywnej.

W nawiązaniu do homeostazy ujmowanej od strony biologicznego funkcjonowania organizmu rozwinięto psychologiczną koncepcje homeostazy. Homeostaza w sensie psychospołecznym polega na zachowaniu równowagi miedzy dwoma integrującymi osobowość siłami dynamicznymi. Taką siłą jest akomodacja – dążenie do kooperacji z otoczeniem, do zjednoczenia się ze światem i do uniknięcia własnej izolacji i zbędności. Drugą siłą jest asymilacja, czuli dążenie do obrony własnej indywidualności, akcentowania własnej niepowtarzalności i oryginalności. Realizacja dynamicznych celów konstrukcyjnych jest możliwa wówczas, gdy mamy do czynienia z udaną realizacją odpowiednich dynamicznych celów destrukcyjnych. Po pierwsze należy wyeliminować egoizm. Po drugie ważne jest wyeliminowanie stanów osobowościowych blokujących ułatwianie, przyspieszanie i inspirowanie tendencji rozwojowych ukoronowanych aktywnością twórczą i optymalnie uspołecznioną.

Tendencja rozwojowa cechująca człowieka może przybierać nie tylko formę tendencji postępowej, ale i tendencji wstecznej. Tendencją wsteczną jest zarówno skrajny egoizm socjocentryczny, jak i skrajny egoizm egocentryczny. Charakterystyczne dla wykolejenia społecznego zaburzenia homeostazy psychospołecznej przybierają formę restrykcyjną lub ekspansyjną. Przykładem pierwszego z tych zaburzeń jest „frajer czysty” (do poprawienia) lub „brudny” (nie do poprawienia), to jest osobnicy w każdym razie skrajnie podporządkowani tzw. „ludziom”. Przykładem drugiego z tych zaburzeń jest „git – człowiek” lub „człowiek”, który, tak jak „frajer” musi przestrzegać wzorców i norm „grypsery”, ale czyni to nie z pozycji podwładnego, ale panującego. Charakterystyczne dla wykolejenia społecznego zaburzenia homeostazy przybierają formę bądź skłonności do przeżywania strachu stymulującego ucieczkę, bądź formę strachu stymulującego atak. Przykładem pierwszego z tych zaburzeń jest narkoman, alkoholik lub erotoman, który nie licząc się z nikim próbuje wyzwolić się ze strachu. Przykładem drugiego z tych zaburzeń jest osobnik antysocjalny, taki, który zagłusza strach poprzez gwałt seksualny połączony z dręczeniem ofiary, przez grabież połączoną z przestępstwem przeciw zdrowiu i życiu.

Tak zatem realizacja wychowawczych celów destrukcyjnych jest koniecznym warunkiem urzeczywistnienia celów konstrukcyjnych. Jest to konieczny warunek usunięcia trudności, które – tkwiąc w osobowości wykolejonej społecznie młodzieży – są przeszkodą w takim jej wychowywaniu, dzięki któremu staje się ona zdolna i skłonna wcielać w życie ideał społeczny.