Powszechnie przez rodzinę rozumie się parę małżeńską i jej dzieci. J. Szczepańsk określa ją jako grupę złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeństwa i stosunkiem rodzice i dzieci. Zdaniem tego autora może obejmować 2-3 podzielenia , które tworzą jedno gospodarstwa domowe i zamieszkują pod jednym dachem.

Kształt i funkcjonowanie rodziny zależy w sposób istotny od świata społecznego, zewnętrznego w stosunku do rodziny. A więc społeczeństwo globalne wraz z zawartymi w nim zhierarchizowanymi układami społecznymi wpływa na rodzinę, odpowiednio modyfikując jej strukturę, funkcjonowanie, mentalność jej członków. Jeżeli społeczeństwo globalne znajduje się w trakcie intensywnych przeobrażeń, jego wpływ na rodzinę zwiększa się, rodzina ulega większym modyfikacją, a nawet większym metamorfozom.

Zapoczątkowane w XIX wieku procesy industrializacji i urbanizacji w sposób wszechstronny, totalnie zmieniły życie społeczeństw w wieku XX. Wzmożona industrialna produkcja podnosiła wyraźnie stopę życiową ludności krajów wysoko i średnio rozwiniętych, co powodowało sukcesywne podnoszenie się poziomu wykształcenie i kultury społeczeństwa. Postęp medyczny oraz upowszechnienie opieki medycznej i higieny, to powody znacznej poprawy sytuacji zdrowotnej ludności wielu krajów i wydłużona średnia długość życia.

Wywołana industrializacją ruchliwość geograficzna i społeczna ludności oraz heterogenizacja społeczeństw i społeczności stały się przyczynami rozluźnienie więzi wspólnotowych. Towarzyszyła temu heterogenizacja i relatywizacja norm etycznych i obyczajowych oraz wzorów życia. Konstatowano narastanie automizacji społecznej.

Generalnie rzecz biorąc podnosiła się stopa życiowa rodzin, także jej poziom zdrowotności, bardzo usprawnione zostało funkcjonowanie gospodarstw domowych dzięki wprowadzeniu do nich techniki materialno – usługowej. Wytworzenie i znaczne upowszechnienie się środków przekazu informacji i kultury wpłynęło w dużej mierze na tryb i styl życia rodzin. Rozwój przemysłu upowszechnia pracę kobiet poza domem. Coraz więcej kobiet pracuje jakby na dwóch „etatach” w domu i poza domem (zakład pracy). Wpływa to na środowisko rodzinne, odbijając się na organizacji życia rodzinnego, układzie ról wewnątrzrodzinnych i pozycji władzy w rodzinie, we wzajemnym odnoszeniu się do siebie członków rodziny. Powoduje to przeciążenie kobiet, z dawnych obowiązków domowych niewiele bowiem ubywa, mimo podjęcia absorbujących obowiązków poza domem. Zaznaczały się coraz bardziej emancypacja rodziny małej *dwu pokoleniowej) w stosunku do rodziny dużej (wielopokoleniowej) i szerszej familii.

Zaczęły maleć więzi rodzinno-sąsiedzki, modyfikacją podlegały więzi rodzinno-towarzyskie. Zaznaczała się stopniowo indywidualizacja członków rodziny – dobro i interes jednostki coraz bardziej górowały w praktyce życiowej nad interesem i dobrem rodziny. W pierwszej połowie XX wieku wzrosła znacznie liczba rozwodów, a proces ten nasilał się jeszcze bardzie w drugiej połowie obecnego stulecia. Coraz częściej formułowano tezę, że mamy do czynienia z kryzysem rodziny.

W drugiej połowie XX wieku dalszy intensywny rozwój nauki i związanej z nią coraz bardziej techniki spowodował dalsze, znaczące przeobrażenia społeczno-ekonomiczne i społeczno-kulturowe. Szybki postęp naukowo-techniczny stał się czynnikiem rewolucjonizującym świat, styl życia i stosunki międzyludzkie. Dalsza automatyzacja i robotyzacja produkcji zwiększyła wydatnie wydajność urządzeń przemysłowych, wykonywano nowsze, coraz doskonalsze i coraz bardziej finezyjne produkty, doskonalono nieustannie istniejące już konstrukcje. Nauka stała się siłą wiodącą rozwoju technicznego i ekonomicznego, a także kulturowego i oświatowego dzięki unowocześnieniu środków przekazu i tworzeniu razem z techniką nowszych ich form (kolorowa telewizja). Zaznaczył się na szeroką skalę rozwój działalności usługowej wspomagający rodzinę, zaspokajając potrzeby jej członków – zarówno materialne jak i pozamaterialne. Wystąpił ogromny rozwój informatyki, komputery wkroczyły do większości dziedzin życia. Przepływ informacji spotęgował się wielokrotnie. Rozwinęły się ogromne, ponadpaństwowe instytucje produkcyjne i usługowe torujące drogi międzynarodowej integracji. Powstają elementy kultury globalnej przejmowanej w skali kontynentów i skali międzykontynentalnej np. mużyka młodzieżowa. Ruchliwość geograficzna nasiliła się jeszcze bardziej zarówno w ramach poszczególnych krajów jak i między krajami, co ma głównie podłoże ekonomiczne, jakkolwiek występowały również ruch emigracyjne inspirowane przesłankami politycznymi – szczególnie do lat dziewięćdziesiątych. Przepływ ludności odbywał się przeważnie z krajów mniej rozwiniętych i uboższych do krajów bardziej rozwiniętych. Wymieszania kulturowe zwiększają poczucie obcości w społeczeństwie, potęgują automizację społeczną. Wzrost automizacji społecznej powodowany jest w znacznej mierze przez rozwój techniki – automatyczne urządzenia zastępują również ludzi i wypełniają wiele funkcji, w coraz większej mierze mamy do czynienia z automatami zamiast ludźmi. Nawet w domu rodzinnym każdy członek rodziny może znaleźć „zatrudnienie” w wolnym czasie przy odrębnym urządzeniu spędzając w sposób atrakcyjny czas bez udziału innych ludzi. Narastają zagrożenia społeczne wynikające z dalszego rozluźnienia więzi społecznych i zmniejszenia możliwości kontroli społecznej – także ze strony rodziny.

Koncentrując uwagę na rodzinie należy stwierdzić, że jej sytuacja jej zróżnicowana w zależności od tego, czy jest on zlokalizowana w rozwiniętym społeczeństwie, czy w społeczeństwie średnio rozwiniętym.

Wzrasta komfort życiowy rodzin zarówno w zakresie dostępności do dóbr materialnych i kulturalnych jak i usług z tego zakresu. Ogromnie wzrosło zabezpieczenie zdrowotne członów rodzin. W drugiej połowie XX wieku medycyna zrobiła ogromne postępy osiągając bardzo dużą skuteczność leczenia. Opanowano choroby epidemiologiczne, przyspieszono leczenie wielu chorób, zainicjowano i rozpowszechniono transplantacje organów wewnętrznych. Wzrosła skuteczność leczenia wielu chorób, które uważano dawniej za nieuleczalne, lub niemal nieuleczalne np. choroby nowotworowe. Rozwinięto jeszcze bardziej i upowszechniono system opieki nad chorymi. Niektóre metody leczenia i utrzymywania przy życiu stały się jednak bardzo kosztowne , co stanowi pewien hamulec dla ich powszechnego stosowania. Ogólnie rzecz biorąc determinizm biologiczny z życia rodzin znacznie zmalał. Ogromnie zmalała śmiertelność kobiet w trakcie porodów, a także porodowa i poporodowa śmiertelność niemowląt. Rzadziej też występuje śmiertelność dzieci i rodziców. Zmniejszyła liczba owdowiałych żon i mężów mających pod swoją opieką niedorosłe dzieci. Śmierć stała się znacznie rzadszym gościem w rodzinie. W Polsce w stosunku do 1990 roku trwanie życia mężczyzn wzrosło o ponad dwa lata i w 1998 wynosiło 68,9 lat. Długość życia kobiet wzrosła w stosunku do 1990 roku o ponad półtora roku i wynosiła 77,3 lata. Są to wielkości wcześniej w Polsce nie notowane i świadczą o ukształtowaniu się w Polsce wyraźnej tendencji wzrostowej. Rozwój medyczny stał się też przesłanką powstania i rozpowszechnienia nowoczesnych środków antykoncepcyjnych, co przyczyniło się w krajach rozwiniętych do znacznego zmniejszenia przyrostu naturalnego, a w skali rodziny – do zmniejszenia jej dzietności i radykalnego oddzielenia funkcji seksualnej od prokreacyjnej.

Tabela 1

Gospodarstwa domowe wg liczby osób

Źródło: Raport o sytuacji polskich rodzin, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Rodziny, Pełnomocnik Kazimierz Kapera, Warszawa 1998

Od czasów pojawienia się produkcji przemysłowej pojawiły się w rodzinie trzy istotne zmiany, z czasem coraz bardziej się umasawiające. Na początku praca stanowiła podstawę utrzymania, wykonywana była na terenie domu rodzinnego lub w ścisłym z nim powiązaniu (rzemiosło, handel, praca na roli), a członkowie rodziny stanowili zazwyczaj „załogę produkcyjną” rodzinnej instytucji pracy. W okresie industrializacji, po pierwsze, mąż „wychodzi” z domu do pracy najemnej w pozarodzinnych instytucjach pracy, po drugie, w następnej kolejności czyni to samo żona, po trzecie, na skutek umasowienia nauczania pozadomowego (rozwój szkolnictwa) dzieci „wychodzą” z domu rodzinnego do szkoły. Ojcowie, matki, dzieci wychodzą z domu w odrębne pozadomowe środowiska, które wypełniają znaczną część ich życia, indywidualizują dążenia, przeżycia, są źródłem specyficznych, odrębnych doświadczeń różnych dla poszczególnych członków rodziny. Różnicują się, indywidualizują się ich postawy rodzinne i pozarodzinne nieobojętne dla funkcjonowania w rodzinie, następują przesunięcia pozycji społecznych wewnątrz rodziny i modyfikacja ról społecznych pełnionych przez ich członków. Postępująca wewnątrzrodzinna egalitaryzacja poszerza zakres swobody żony i dzieci. Wzrasta autonomia jednostek wewnątrz rodziny, zwiększa się ich możliwość decydowania o sobie, o swych losach.

W drugiej połowie XX wieku w epoce cywilizacji najbardziej współczesnej, wyliczone wyżej procesy nasilił się jeszcze bardziej. Wzrosła wydatnie liczba pracujących żon, okres szkolny dzieci wydłużył się zwiększając siłę i zakres oddziaływania na nie środowiska szkolnego. Uwidoczniło się zjawisko emancypacji młodzieży w stosunku do rodziców oraz dalszej, silnie zaznaczonej emancypacji żon w stosunku do mężów. Wzrosła liczba pozarodzinnych instytucji i środowisk oddziaływujących w sposób zróżnicowany na rodziny.

Kształtuje się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Na randze znacznie zyskała satysfakcja z życia małżeńskiego i rodzinnego – stała się wysoce cenionym dobrem obwarowanym wymaganiami wobec członków rodziny. Brak tej satysfakcji usprawiedliwia w oczach poszkodowanych podjęcie kroków rozwodowych. Za podstawowy warunek satysfakcji małżeńskiej uznano długotrwałą miłość. Jeśli miłość wygaśnie, pewna część współmałżonków czuje się upoważniona do ponownego poszukania szczęścia w następnych związkach, dobro dzieci uznając za rzecz drugorzędną.

Ważnym zjawiskiem współczesnego życia rodzinnego jest wzrost wymagań co do jego jakości. Dawniej kładziono większy nacisk na instytucjonalny aspekt rodziny. Żywiono przekonanie, że rodzina jest instytucją powoływaną do wykonywania funkcji prokreacyjnej oraz opieki nad dziećmi i ich wychowania. Była też traktowana jako instytucja organizująca i zapewniająca materialne warunki życia jej członkom. Obecnie toruje sobie drogę przekonanie, że życie małżeńskie ma wtedy sens, jeśli daje pełną satysfakcję współmałżonkom.

Indywidualizacja wewnątrzrodzinna oraz dążność do wysokiej jakości rodzinnego życia uzupełniają się i wzmacniają nawzajem. Naczelnym dobrem w oczach ludzi stała się nie tyle trwałość rodziny, ile jakość życia w jej ramach. W razie trudności powstałych w życiu rodzinnym te dwie tendencje wspomagają się w nasileniu odczuwania złej jakości życia rodzinnego, co sprzyja konfliktom, dezorganizacji rodziny i rozwodom.

Generalnie rzecz biorąc, można obecnie zaobserwować: 1) wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów, 2) wzrost zatrudnienia kobiet nie tylko z pobudek ekonomicznych (dążność do ciekawszego życia, samorealizacji), 3) relatywne zmalenie wartości dziecka dla rodziców (dziecko w rodzinie stało się dobrem konkurencyjnym wobec mieszkania czy dobrej pracy), 4) indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań, 5) dyferencjacja norm i wartości u poszczególnych członków rodziny – nawzajem w stosunku do siebie.

We współczesnej rodzinie przeobrażeniu ulegają również pełnione przez nią funkcje:

Funkcja seksualna

Odnotować można znaczny wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych. Mimo to współżycie seksualne w relacjach małżeńskich jest bardziej cenione niż w przeszłości. W cenie jest jakość przeżyć, pełna satysfakcja seksualna obojga małżonków. W przeszłości żony miały mniejsze wymagania pod tym względem od mężczyzny ale kobieca „rewolucja seksualna” (tak to nazwano) podwyższyła wymagania kobiet, uświadomiwszy im możliwości uzyskania większej satysfakcji seksualnej. Brak wystarczającej satysfakcji seksualnej jednego lub obojga współmałżonków jest obecnie znacznie bardziej konfliktogenny niż w przeszłości.

Funkcja materialno – ekonomiczna

W zakresie tej funkcji coraz bardziej uwidacznia się partykularyzacja dochodów członków rodziny. Dotyczy to szczególnie rodzin pracowniczych. W bardzo wielu przypadkach zarobkują oboje małżonkowie; nierzadko też zwiększają dochody rodzinne dorastające dzieci. Do wspólnej „kasy” rodziny trafia tylko część uzyskanych pieniędzy, reszta pozostaje w gestii poszczególnych członków rodziny i może być przeznaczona na indywidualne cele.

Funkcja kontrolna

Daje się zaobserwować ograniczenie kontrolnej funkcji rodziny. Współczesne warunki życia (szczególnie miejskiego i wielkomiejskiego) nie sprzyjają roztoczeniu przez rodzinę nieformalnej kontroli nad jej członkami (anonimowość jednostki poza domem, atomizacja społeczeństwa, zmniejszenie się uprawnień kontrolnych rodziny na skutek autonomizacji jej członków, zwiększenie się czasu przebywania poza domem rodzinnym). W ogóle maleje funkcja kontrolna wszelkich grup wspólnotowych. Z drugiej strony maleją też możliwości kontroli formalnej w skali mezo- i makrospołecznej (nie wyłączając społeczeństwa globalnego) w ramach rozwiniętej cywilizacji współczesnej, współczesnych społeczeństw i współczesnego świata. Posługując się współczesną techniką grupy przestępcze, gangi stwarzają coraz większe trudności formalnym instytucją powołanym do przeciwdziałania im. Wzmożona ruchliwość geograficzna i ogólna mobilność w skali kraju oraz w skali międzynarodowej czyni kontrole mniej skuteczną. nastąpił ogólny kryzys kontroli społecznej na wszelkich poziomach. Dalszy wzrost niewydolności kontroli społecznej prowadził by do znacznego nasilenia patologii w społeczeństwach – tym bardziej, że w świecie współczesnym maleje również kontrola wewnętrzna poszczególnych jednostek (samokontrola) wynikająca z mniej skutecznej internalizacji norm i wzorców właściwego postępowania. A więc także problem poprawnej i skutecznej socjalizacji – w tym również socjalizacji rodzinnej – należy uznać za jeden z najistotniejszych problemów współczesności.

Funkcja socjalizacyjno – wychowawcza

W czasach cywilizacji współczesnej funkcja ta ulega znacznemu przekształceniu. Jej zakres ulega zawężeniu ze względu na obszar działania innych instytucji, ale w tym zawężonym zakresie zwiększyły się znacznie jej socjalizacyjno – wychowawcze zadania ze względu na bardziej skomplikowane warunki społeczne świata współczesnego i zwiększone wymagania edukacyjne. Ze względu na zasadniczą rolę socjalizacji prymarnej w rozwoju człowieka rodzina odgrywa kluczową rolę w tej socjalizacji. Prawidłowa socjalizacja dokonywana przez rodzinę ma istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa, a nieprawidłowo.