Problematyka wykonywania i wyboru pracy, kształcenia zawodowego, a więc i poradnictwa zawodowego lokują się na przecięciu procesów i zjawisk życia społecznego i ekonomicznego, kultury, polityki i edukacji. Toczone w wymienionych obszarach dyskursy podnoszą i dookreślają tak istotne z punktu widzenia poradnictwa zawodowego kwestie jak: praca i jej rola w życiu społeczeństwa i państwa; praca w życiu pojedynczego człowieka; hierarchia zawodów i ról społecznych przedstawicieli poszczególnych profesji; drogi zdobywania zawodów i osiągania społecznych pozycji; rola szkoły w kształceniu zawodowym itp. Przebieg i charakter tych dyskursów, ich intensywności język ulegają ciągłym zmianom, które stają się szczególnie widoczne zwłaszcza w dobie gwałtownych przeobrażeń i wstrząsów społecznych, ekonomicznych i politycznych. W momentach takich poddawane są bowiem na ogół rewizji zarówno realne przejawy życia ludzi, społeczne organizacje i struktury, jak i dotychczasowe przewodnie idee kształtujące świadomość społeczną, a więc sposoby myślenia i wypowiadania się ludzi na temat istniejącej rzeczywistości. Wstrząsy i głębokie zmiany prowadzą często do destrukcji przyjmowanych dotychczas systemów wartości i uznawanych, zarówno pisanych jak i niepisanych norm, jak również do podważenia całego szeregu terminów i pojęć uważanych dotychczas za adekwatne dla opisu rzeczywistości. Okresy transformacji cechują się więc tym, że w różnych obszarach społecznego życia następuje czasem powrót do korzeni i źródeł, czasem przystosowanie się do nowych warunków, czasem konstruowanie rzeczywistości zupełnie nowej; można zatem powiedzieć, że mają miejsce procesy destrukcji, rekonstrukcji i konstrukcji.

1. Cele poradnictwa zawodowego i ich względna trwałość.
W wielu pracach sięgających do historii poradnictwa zawodowego zwraca się uwagę, iż powstało ono jako forma pomocy porządkująca rynek pracy. Zarówno przedsięwzięcia F.Parsonsa w Stanach Zjednoczonych, jak i współczesnych mu, czy późniejszych kierowników poradni zawodowych, biur pracy czy laboratoriów psychologicznych koncentrowały się na osiągnięciu dwóch konkretnych celów: prowadzeniu doboru zawodowego polegającego na wybieraniu jednostek predystynowanych do wykonywania zawodu oraz uprawianiu poradnictwa zawodowego czyli wybieraniu zawodów dla jednostek.
Przytoczone tu cele są nam dobrze znane i samo ich przypomnienie byłoby
niepotrzebne, gdyby nie to, że pomimo upływu czasu i zmiany w naszym kraju sytuacji politycznej, dość długo wydawały się one aktualne. Jednakże dopiero całościowe spojrzenie na nie, odsłonięcie kontekstów społecznych, ekonomicznych i ideologicznych umożliwia rozpoznanie ich sensu, a nie tylko samej treści.

Przyjrzyjmy się zatem czasom, w których rodziło się poradnictwo zawodowe.
2. Początki poradnictwa zawodowego
Wymienione wyżej cele poradnictwa zawodowego wyraźnie pokazują, iż powstanie jego wiązało się z określoną sytuacją ekonomiczno-polityczną, zaś jego powstania to okres wczesnego kapitalizmu i I wojny światowej, a więc okres rozwoju przemysłu(również wojennego), ale i rozwoju autonomicznych państw, okres wzrostu świadomości narodowej i klasowej.
W Polsce pozostającej pod zaborami, wraz z powstawaniem pierwszych fabryk, zaczynały się tworzyć organizacje oraz stowarzyszenia, które stawiały sobie za główny cel przygotowanie wszystkich, czyli ogółu do budowania wspólnego państwa. Idee pracy organicznej, pracy u podstaw jednoczyły elity intelektualne, działaczy społecznych, gospodarczych i oświatowych. Wyjaśniały i uzasadniały podejmowane działania, wprowadzały ład moralny i organizacyjny. Zagrożeniem dla tego ładu mogły być jednostki "nieszczęsne", źle ulokowane w strukturze społecznej, nie wykorzystujące swoich potencjalnych możliwości, pozostające poza nurtem pracy organicznej. Znalezienie więc właściwych ludzi na właściwe miejsca było zadaniem politycznym, organizacyjnym i moralnym. Działalność poradnicza zajmując się owym poszukiwaniem prowadzona była w takiej rzeczywistości społecznej, w której zarówno zadania przypisane poszczególnym placówkom, jak też ich lokata w społecznej strukturze, była w miarę stabilna, dobrze zdefiniowana i powszechnie akceptowana. U podstaw organizacji życia społecznego znajdowało się bowiem przekonanie o możliwości jednoznacznego rozgraniczenia na to, co dobre, a co złe, co moralne, a co niemoralne, co prawdziwe, a co nieprawdziwe. Organizacja społeczeństwa polegała na dość przejrzystym podziale funkcji przypisanych poszczególnym grupom społecznym, osobom, urzędom itp. Zadaniem władz i instytucji społecznych było utrzymanie równowagi pomiędzy działalnością poszczególnych członów życia społecznego. Stąd działalność poradnictwa zawodowego spotykała się z pozytywną oceną władz. Służąc
jednostkom służyło jednocześnie państwu, wzmacniając istniejący porządek, względną równowagę, łagodziło napięcia i konflikty, było widocznym dowodem szlachetnej troski państwa, organizacji ekonomicznych i towarzystw naukowych o los ludzi bezradnych.

Nurt technologiczno – edukacyjny w poradnictwie socjalnym

Wielkie zmiany zachodzące we współczesnym świecie, jego skomplikowanie się w związku z pojawieniem się nowych technologii i wynalazków zainspirowały naukowców, zarówno tych, którzy przyczynili się do powstania owych technologicznych zmian jak i badaczy starających się poznać ludzką naturę i wyjaśnić zjawiska społeczne. Zarówno jedni jak i drudzy odrzucili z w swoich analizach naukowych nieracjonalne wyjaśnienia badanych zjawisk.

Zapoczątkowali tym samym wielki pozytywistyczny prąd myślowy. „Pozytywny” to nic innego jak realny, pożyteczny, pewny konstruktywny i ścisły „przeciwny temu co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i destrukcyjne”

Jeden z czołowych twórców pozytywizmu H.Spencer zwrócił uwagę na pięć głównych kryteriów doboru treści nauczania i wychowania, uważając, iż pomimo powinno ono uwzględniać „to co służy zachowaniu życia i zdrowia, to, co służy zdobywaniu środków utrzymania, to co służy wychowywaniu potomstwa, to, co służy utrzymywaniu kontaktów społecznych i jest potrzebne z punktu widzenia całości społecznej, i to, co stanowi odpoczynek i ozdobę życia”, a więc kryteria mające charakter tylko i wyłącznie charakter utylitarny i instrumentalny.

Pozytywistyczne hasła znalazły duży oddźwięk i akceptację w pracy polskich pedagogów i działaczy społecznych.

Dyskusje i programy polskich pozytywistów obracały się właśnie wokół „pracy organicznej od podstaw odrzucając wcześniejsze idealistyczno – mesjanistyczne „wzloty”.

Tak więc propagować zaczęto takie założenia wychowawcze jak: „przygotowanie młodzieży do praktycznego życia, prawa kobiet do średniego i wyższego wykształcenia, potrzebę kształtowania poglądu na świat opartego na postępach i osiągnięciach nauk”

Objęcie młodzieży szeroką edukacją jak i stosunkowo wczesną opieką poradni zawodowych miało pełnić ważną funkcję. „Jeżeli więc szkoła nowoczesna nie szczędzi trudów i starań aby uwzględnić idywidualność ucznia, aż do chwili wejścia jego w życie, to wynika stą logicznie, że nie może jej być obojętnym dalszy rozwój tej indywidualności wychowanków w chwili wyboru zawodu, czyli innymi słowy, szkoła, ze względów indywidualno – pedagogicznych powinna domagać się systematycznego poradnictwa zawodowego”

Pierwszymi instytucjami poradniczymi w Polsce były poradnie samokształceniowe, których działalność zainicjowało Biuro Porad Naukowych powstałe w ramach Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie, i Biuro Porad dla Samouków, utworzone przy Uniwersytecie dla Wszystkich w Warszawie w roku 1906.

Prowadziły one poradnictwo biblioteczne, udzielały porad osobom dokształcającym się na poziomie ogólnym i zawodowym, poddawały wskazówki w zakresie techniki pracy umysłowej.

Inne rodzaje poradni to poradnie zajmujące się poradnictwem zawodowym. Poradnie te zlokalizowane były głównie w większych ośrodkach przemysłowych jak również na terenach wiejskich(prowadziły wtedy poradnictwo dla ludności wiejskiej).

Poradnictwo zawodowe w nowo utworzonych poradniach prowadzone było przede wszystkim z myślą o doborze „właściwych ludzi na właściwe miejsce”, przy zastosowaniu testów zapożyczonych z poradnictwa zachodniego, jak i opracowanych przez psychologów polskich: J.W Dawida, S. Baleya, M. Grzywak-Kaczyńską.

Poradnictwo zawodowe prowadzone było głównie przez psychologów. Udzielanie porad obejmowało najczęściej: 1. Wypełnienie kwestionariusza przez badanego ucznia, 2. Wypełnienie kwestionariusza przez nauczyciela, 3. Wypełnienie kwestionariusza przez lekarza szkolnego, 4. Indywidualne badanie lekarskie przez lekarza specjalistę w higienie zawodów, 5. Badanie psychotechniczne, 6. Analizę warunków ekonomicznych i rynku pracy, 7. Konferencję z uczniem i rodzicami

Pracownicy poradni zawodowych byli starannie wykształconymi specjalistami, prowadzili analizy swojej pracy, uczestniczyli w międzynarodowych konferencjach i kongresach, utrzymywali kontakty z placówkami naukowymi na świecie, często byli uznanymi specjalistami.

3. Poradnictwo w PRL

Odbudowa poradnictwa zawodowego po II wojnie światowej w Polsce odbywała się w odmiennych warunkach ekonomicznych i politycznych. Centralne zarządzanie życiem społecznym, politycznym, kulturalnym i ekonomicznym nie wymagało dopisywania do głównych zadań poradnictwa zawodowego, jakichś zadań nowych, ale starym zadaniom nadało nowy sens. Wykonywanie zawodu czyli podjęcie pracy było zaszczytem i obowiązkiem każdego, zaś zadaniem państwa było utworzenie odpowiedniej liczby miejsc pracy, powołanie określonych stanowisk, niezbędnych ze względów ekonomicznych, ale i satysfakcjonujących ludzi zasłużonych dla budowy ustroju, przewidzenie liczby etatów. A więc tu także chodziło o rozmieszczenie właściwych ludzi na właściwych miejscach, ale podstawy tego rozdziału nie koniecznie miały być dostępne poradnictwu zawodowemu, i nie
psychologiczne badania selekcyjne były narzędziem dla jego realizacji.
Doradcy pomagając ludziom przy wyborze zawodu musieli uwzględniać tzw. zawody deficytowe i branże strategiczne dla gospodarki, natomiast wybierając ludzi do zawodów, pamiętać o możliwościach dawania awansu społecznego młodzieży pochodzącej ze środowisk robotniczych i chłopskich. Tym samym prowadzili działanie, które mieściły się w obszarze doboru i wspomagania wyboru, ale sens tych działań uległ destrukcji. Trzeba przy tym dodać, że w/w oczekiwania władz pod adresem poradnictwa zawodowego wprawdzie nie zostały jednoznacznie sprecyzowane w dokumentach, jako zadania priorytetowe, jednakże były przypominane przy ocenianiu działań poradni, w analizach demograficznych i społecznych oraz w badaniach naukowych nad wyborem zawodu, kształceniem zawodowym na szczeblach średnim i wyższym oraz nad awansem społecznym.
Dość słabe wskaźniki wzrostu zainteresowania zawodami deficytowymi i niewielki rozmiar awansu społecznego poprzez wykształcenie(pomimo przyznawania dla młodzieży z niektórych grup społecznych punktów preferencyjnych i różnego typu stypendiów i świadczeń ), mogły ważyć na ocenie poradnictwa zawodowego w skali makro. Gdyby chcieć krótko podsumować zadania poradnictwa zawodowego w PRL, trzeba przyznać, iż utrzymywane było, jak poprzednio, dla wzmocnienia działań organów administracyjnych i organizacji politycznych w procesie sprawowania władzy, jednakże w tym wypadku chodziło nie tyle o włączanie ogółu do procesu budowania organizmu społecznego, ile o podtrzymywanie idei gospodarki planowej i etatyzacji życia społecznego. Jednocześnie warto dodać, że centralnie sterowane poradnictwo zawodowe w PRL, w praktyce zostało znacznie ograniczone. Sprowadzono je bowiem do działu poradnictwa oświatowego dla uczniów w głównej mierze szkół podstawowych. Zlikwidowano bowiem wszystkie zawodowe poradnie społeczne i poradnie prowadzone przez towarzystwa i organizacje ekonomiczne.
4. Współczesne poradnictwo zawodowe.
Czas transformacji ustrojowej i ponowna realizacja dążeń do demokratyzacji życia
charakteryzują się zarówno pewnymi rekonstrukcjami starych idei, jak i pojawianiem się myśli nowych i dotychczas nieznanych. Charakteryzuje się jednak przede wszystkim nowymi warunkami w zakresie sposobów sprawowania władzy, organizacji społecznych struktur, przestrzegania norm prawnych i sposobów prowadzenia publicznego dyskursu, także w przedmiocie poradnictwa zawodowego.
Współczesne poradnictwo zawodowe rozwija się w rzeczywistości dalece
niejednoznacznej, nieklarownej. Zmiany, jakie obecnie zachodzą zarówno w środowiskach lokalnych jak i poszczególnych poradniach, mają charakter nieprzewidywalny, przypadkowy i wcale nie muszą być wyrazem dążenia do osiągnięcia przez nie lepszej organizacji czy wyższego stopnia rozwoju. Zmiany są odpowiedzią na potrzeby rynku i niewiele mają wspólnego z planowaniem przyszłości. Nieaktualna więc stała się obowiązująca dotychczas
zasada przestrzegana przy udzielaniu pomocy wybierającym zawód:
"poznaj rynek pracy, poznaj swoje możliwości, dopasuj się do zawodu, który ma
przyszłość w twoim środowisku".
Dzisiaj nikt nie jest w stanie dokładnie wskazać, jakie zawody mogą mieć przyszłość w danym środowisku, a nawet jakie czynności będą się mieściły pod nazwą zawodów już znanych.

W opozycji do powyższych pytań powstają w Polsce instytucje i poradnie próbujące dopasować tryb swojej działalności do szybko zmieniającego się rynku pracy. W Gdańsku powstało m.in. Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej.

Do zakresu zadań Centrum, która jest wyspecjalizowaną jednostką organizacyjną Wojewódzkiego Urzędu Pracy na prawach wydziału należy:
1. Organizowanie i koordynowanie rozwoju usług poradnictwa zawodowego oraz informacji zawodowej na terenie województwa, a także wspierania działalności klubów pracy:
planowanie rozwoju poradnictwa zawodowego w województwie, popularyzacja poradnictwa zawodowego wśród społeczności województwa, prowadzenia usług w zakresie poradnictwa zawodowego, indywidualnego i grupowego poprzez świadczenie wyspecjalizowanych usług w zakresie planowania kariery zawodowej, z wykorzystaniem metod psychologicznych, zasobów informacji zawodowej oraz technik komputerowych, zbieranie, gromadzenie, aktualizowanie informacji o zawodach, możliwościach kształcenia, doskonalenia kwalifikacji zawodowych oraz przekwalifikowania na lokalnym rynku pracy, upowszechnianie informacji zawodowych ułatwiających wybór zawodu, zmianę kwalifikacji, pozyskanie lub zmianę pracy, prowadzenie usług dla pracodawców w zakresie naboru kandydatów do pracy wymagających szczególnych predyspozycji psychofizycznych, udzielanie pomocy przy tworzeniu i funkcjonowaniu Klubów Pracy,
sporządzanie okresowych informacji i analiz z zakresu poradnictwa zawodowego.
2. Współudział w organizowaniu, inicjowaniu i współfinansowaniu lokalnych programów mających na celu tworzenie nowych miejsc pracy i likwidację negatywnych skutków bezrobocia lub wspieranie rządowych programów restrukturyzacyjnych.
3. Współudział w inicjowaniu przedsięwzięć w zakresie udzielania pomocy i udzielanie pomocy przewidzianym do zwolnienia pracownikom, również za pośrednictwem pracodawców, w przypadku gdy zwolnienia te mają wpływ na lokalny rynek pracy.
4. Planowanie wydatków i gospodarowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na realizację zadań wydziału.

Pomimo powstawania poradni zawodowych na terenie kraju to jednak
nieprzewidywalność sytuacji w tym zakresie tym bardziej pogłębia się, że
odpowiedzialności za rozwój poszczególnych środowisk i instytucji nie chcą wziąć ani
lokalne władze, ani państwo, którego zresztą rola zmniejsza się wraz z kurczeniem się ofiarowywanych zasobów. Przestając finansować przedsiębiorstwa, a także poradnie zawodowe, państwo rezygnuje z kontroli ich pracy, nie interesuje się, czy ilość ich jest wystarczająca, nie ingeruje w metody stosowanych w nich działań, ani nie dba o ich rezultaty finalne. Poradnictwo zawodowe nie służy obecnie integracji państwa, nie jest narzędziem sterowania społecznego w zakresie tworzenia grup zawodowych czy społecznego awansu. Powstające dzięki oddolnym inicjatywom osób prywatnych, grup, stowarzyszeń, organizacji świeckich czy wyznaniowych poradnie zawodowe są autonomiczne, co znaczy, że nikomu nie są podporządkowane i same stawiają sobie wąskie cele. Są również
przygotowane na to, że cele te mają ulec zmianie, gdyby poradnia straciła klientów.
Nowe poradnie zawodowe, jak i poradnie innego typu, są dowodem przyzwolenia władz na wolną grę sił społecznych. Tak więc zarówno podejmowane w nich działania, jak i samootwieranie ich i zamykanie, staje się naturalnym, niekontrolowanym procesem.

Podobne obserwacje można poczynić również w odniesieniu do różnych przedsiębiorstw i innych podmiotów gospodarczych, czyli ogólnie mówiąc - rynku pracy.
Sytuacja ta jest również wyrazem zmian, jakie zaszły w zakresie etyki. Niektórzy
badacze życia społecznego twierdzą, iż nastąpiło rozbicie systemów wartości i norm oraz wytworzyła się swoista próżnia moralna. Etosowi przedsiębiorczości, wyrafinowanej konsumpcji dóbr materialnych, nie towarzyszą społeczna solidarność, zaufanie, wzajemność. Żadna szkoła średnia czy wyższa nie uczy jak być zaradnym czy przedsiębiorczym, choć wyżej wymienione cechy czy umiejętności są uznawane za podstawę osiągania wysokiego społecznego statusu. Coraz częściej nie stanowi to przedmiotu społecznych osądów czy zdobywanie takiego statusu odbywa się przez własny wysiłek, czy przez umiejętność wykorzystania luk prawnych, czy gry sił politycznych, czy wreszcie przez połączenie tych wszystkich elementów.
W tej sytuacji nie można powiedzieć, że poradnictwo zawodowe realizuje dobór
zawodowy, czyli lokuje ludzi na właściwych miejscach, jak było to początkowo, czy
partycypuje, choćby częściowo, w dobieraniu miejsc dla właściwych ludzi, jak starano
się to robić w gospodarce planowej. Dzisiaj zarówno liczba miejsc w społecznej
strukturze, czy w podziale pracy jest nieprecyzyjna i nieprzewidywalna, jak i
ich "właściwość" nie jest precyzyjnie określona. Trudno jest dzisiaj opracować sylwetkę absolwenta, choć tego w dalszym ciągu wymaga się od szkół zawodowych lub wyższych. Szkoły przestają wypuszczać "specjalistów" w danych dziedzinach. Ludzie stają się specjalistami w trakcie wykonywania pracy na obejmowanych stanowiskach lub tworząc własne, czasem zupełnie dotychczas nieznane stanowiska lub warsztaty pracy.

Dzisiejsza uczelnia najczęściej ogranicza się do odnotowania w jakich zakresach przekazała wiedzę, ale już jak i do czego wykorzysta ją absolwent, pozostaje poza zasięgiem jej kontroli.
Bardzo trudno jest więc być dzisiaj doradcą zawodu, bowiem wiele zawodów nie ma
tak jasnego kształtu, jak miały go zawody w przeszłości, gdy w wielu zawodach, poza
nielicznymi (lekarza, inżyniera, nauczyciela itp.) nie stawia się wymagań w zakresie
profesjonalnego przygotowania, a więc dyplomu określonego kierunku studiów. Doradca zawodu częściej podejmuje zadania doradcy personalnego lub informatora o miejscach pracy niż tradycyjnie rozumianego doradcy w zakresie wyboru szkoły i zawodu. Nie sprawdza się w życiu maksyma:
"poznaj siebie, poznaj zawód, zobacz, jakie szkoły przygotowują do tego zawodu",
na rzecz innej "pomyśl jak najlepiej możesz wykorzystać swoją wiedzę i umiejętności w warunkach, jakie stwarza ci środowisko, jakiej wiedzy i umiejętności ci brakuje i jakimi drogami możesz je posiąść, aby robić to, co zamierzasz".
Czyli samopoznanie i samoocena mają pomóc jednostce nie, jak dotychczas w dopasowaniu się do zastanej rzeczywistości, ale w jej kreowaniu. Przy tym wybór kierunku i sposobu kreowania rzeczywistości, będzie zawsze jej wyborem moralnym.
W konstruowaniu swoich działań współczesne poradnictwo zawodowe nie może także liczyć na zaplecze naukowe, które stanowiłyby udowodnione wskazówki jak pomagać w wyborze zawodu, szkoły, pracy; jak uczyć się zawodów lub jakie zawody wybierać przede wszystkim. Zmieniła się bowiem społeczna rola nauki i nastąpiło odejście od badań naukowych mających na celu jednoznaczne rozstrzygnięcia w zakresie, co jest słuszne, a co niesłuszne, co prawdziwe, a co fałszywe, a więc jak jest naprawdę.
Należałoby zatem przede wszystkim zrozumieć zachodzące procesy i zadać sobie pytanie, w jaki sposób ludzie dochodzą do zawodów, stanowisk, rozwiązań, nie starać się natomiast dawać gotowych wskazówek jak to osiągnąć.