„Każdy człowiek ma prawo do życia w środowisku rodzinnym wolnym od przemocy, która jest naruszaniem praw i dóbr osobistych". Polska Deklaracja w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzime, Warszawa 1995.

Historia przemocy jest równie długa jak historia całej naszej cywilizacji. Od niepamiętnych czasów ludzie źle traktują innych ludzi - krzyczą na nich, biją, poniżają, prześladują, gwałcą, wykorzystują, chociaż na szczęście również darzą innych przyjaźnią, miłością, pomocą.

PRZEMOC - to sposób działania przestępczego polegający na zastosowaniu fizycznego przymusu czyli siła przeważająca czyjąś siłę; fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie: czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt.

Przemoc w rodzinie to pastwienie się nad żonami, dziećmi, osobami niepełnosprawnymi, chorymi psychicznie lub somatycznie, a także coraz częściej dostrzegane wykorzystywanie seksualne dzieci - są to więc „ wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić".

Na przemoc można spoglądać z wielu różnych punktów widzenia. Wyróżniając cztery najważniejsze perspektywy:

Pierwsza z nich to perspektywa prawna, zgodnie, z którą przemoc to czyny zabronione. Wśród różnego rodzaju regulacji, zasad, przepisów, zakazów, przy pomocy, których ludzie próbują nadać swojemu życiu społecznemu jakiś porządek, znaczna część dotyczy właśnie przemocy. W systemach prawnych wszystkich cywilizowanych społeczeństw są zapisy - artykuły kodeksu karnego, kodeksu rodzinnego, kodeksu wykroczeń - przewidujące różnego rodzaju kary dla tych, którzy przemoc dokonują, a także wskazujące sposoby, za pomocą, których przestrzeganie tych praw powinno być egzekwowane.

Drugą ważną perspektywą w rozpatrywaniu zjawisk przemocy jest perspektywa moralna. Krzywdzenie innych, zadawanie szkód, cierpień jest powszechnie rozpoznawane jako zło. Od niepamiętnych czasów w różnych typach społeczności ludzkich dokonywanie aktów przemocy było i jest poddawane ocenie i sankcjonowaniu moralnemu. Nie można tego lekceważyć, chociaż skuteczność interwencji uruchamianych z tej perspektywy też często nie jest zadowalająca. Trzecią perspektywą, z której można patrzeć na przemoc, jest perspektywa psychologiczna. Umożliwia ona głębsze zrozumienie i przygotowanie skutecznych działań, mających na celu zmiany zarówno w funkcjonowaniu ofiar, jak i funkcjonowaniu sprawców oraz sytuacjach, w których przemoc się dokonuje. Na pierwszy plan wysuwają się tutaj takie zjawiska jak cierpienie ofiar, ich bezsilność, doznawanie przez nie różnego rodzaju ran i uszkodzeń psychologicznych, jak też szczególny rodzaj powiązań i pułapek psychologicznych, ujawniających się w sytuacjach, kiedy jedni ludzie doświadczają przemocy ze strony innych. Ta perspektywa dostarcza obrazów przemocy użytecznych nie tylko wtedy, gdy prowadzona jest psychoterapia ofiar lub oddziaływanie, psychokorekcyjne, ale także przy udzielaniu ofiarom wsparcia innego typu niż terapeutyczne, jak również przy próbach zmian w sposobie działania odpowiednich instytucji czy funkcjonariuszy. Czwartą perspektywę można by nazwać społeczno - polityczną. Przemoc nie tylko dokonywana w rodzinie - zdarza się często, gromadzą się wokół niej potężne emocje, jej ofiarami bywają bardzo liczne populacje. W związku z tym wokół niej są niekiedy podejmowane działania społeczna, akcje na dużą skalę; czasem też jakieś decyzje polityczne są rozpatrywane pod kątem tego, czy przyczyniają się do zwiększania, czy zmniejszania rozmiarów przemocy. Zdarza się, że przeciwdziałanie przemocy staje się częścią programów politycznych.

Można wyróżnić także cztery aspekty przemocy:

Po pierwsze - przemoc jest związana z intencjonalnym działaniem sprawcy, jest skutkiem takiego działania. To nie oznacza, że musi w nie być jasno i wyraźnie wpisana premedytacja, żeby kogoś skrzywdzić. Chodzi o to, że przemoc wyłania się z działań, których kierunek zmierza w stronę przemocy. Po drugie - przemoc jest związana z naruszaniem praw lub dóbr osobistych, a więc jakaś osoba jest uznana za ofiarę, przy czym kwestia podziału na ofiarę i sprawcę wcale nie jest taka jednoznaczna. Część praw ludzkich jest opisywana przy pomocy dokumentów humanistycznych, które nie wchodzą w skład systemów prawnych, tylko są częścią dorobku kulturowego społeczności. Czasami jest to sprawa obyczajów, jednak obyczaje często wchodzą w kolizję z prawami i na przykład akceptują -naruszanie praw dziecka, jak choćby jego prawa do miłości, szacunku, opieki, bezpieczeństwa.

Po trzecie - przemoc jest związana z osłabieniem lub brakiem zdolności do samoobrony u jednej ze stron. Zakłada się, że to kobieta jest słabsza od mężczyzny i -oczywiście - w sporej części przypadków to założenie się potwierdza, ale nie zawsze. Nie zawsze, bowiem w końcowym efekcie walki decyduje różnica siły fizycznej i nie wszystkie kobiety są fizycznie słabsze od mężczyzn, którzy mogą być na przykład pijani, chorzy albo starzy.

Uważna obserwacja tego, co dzieje się w małżeństwach alkoholików, pokazała, że tradycyjny model żony alkoholika - bitej, kopanej i poniżanej - pasuje tylko do jednej trzeciej przypadków, gdy w jednej trzeciej jest odwrotnie: to panie kopią i biją ledwie trzymającego się na nogach, wiecznie pijanego faceta. Tak więc często to, kto w końcowym efekcie zostaje zidentyfikowany jako ofiara, wynika nie z wstępnie stwierdzonej nierównowagi siły, tylko z tego, że zdolność samoobrony jednej ze stron została złamana. I to nie tylko albo nie przede wszystkim na skutek przewagi fizycznej czy psychicznej tej osoby, która została sprawcą, ale zaniedbań czy deficytu systemu wsparcia. Przyglądając się zjawiskom przemocy i od czasu do czasu dostrzegamy takie przypadki, w których do pewnego momentu w zmaganiach między mężem a żoną, między siostrami czy między córką a starzejącą się matką - gdzie też zdarza się przemoc - istniała równowaga sił. Nie można było rozstrzygnąć, kogo będziemy rozpatrywać jako ofiarę, a kogo jako sprawcę. Później coś naruszyło równowagę sił, na przykład choroba, ruszyła reakcja lawinowa i stało się ewidentne, kto przede wszystkim jest krzywdzony, a kto ma przewagę.

Ważnym rodzajem przemocy rodzinnej nie jest tylko przemoc między małżonkami czy przemoc rodziców nad dziećmi, ale też dzieci nad rodzicami. W Polsce w bardzo wielu rodzinach dzieci są sprawcami przemocy wobec swoich starszych rodziców. Są to rzeczy bardzo dramatyczne, ukrywane i, gdy wejrzy się głębiej, obraz staje się coraz bardziej złożony i coraz ważniejsze staje się rozpoznanie zdolności do samoobrony czy równowagi sił w rodzinie. Po czwarte - przemoc jest związana z powodowaniem szkód osobistych. W wielu przypadkach szkody spowodowane przemocą są oczywiste, jednak nie zawsze umiemy je zobaczyć. Czasem nie dostrzegają ich same ofiary, na przykład jeśli wmówimy im, że stało się to dla ich dobra albo było wyrazem troski czy miłości. Zdarza się, że określenie szkód wymaga uważnego i wnikliwego rozpoznania świata wewnętrznego ofiary.

Rozróżnić można także dwa rodzaje przemocy: gorącą i chłodną. To rozróżnienie jakościowe może służyć do pogłębionego zrozumienia zjawisk przemocy, chociaż w konkretnych rodzinach dość często mamy do czynienia zarówno z jednym, jak i z drugim rodzajem przemocy.

Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością, gniewem, agresją, furią. Towarzyszą jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu. U jej podstaw leży szczególny rodzaj furii, narastającej w człowieku od wewnątrz, spiętrzenia, które czasem domaga się ujścia z nieodpartą siłą.

Ta gorąca przemoc jest najłatwiej zauważalna, najbardziej spektakularna. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika. Ma formę właśnie takich ataków, eksplozji, które niestety dość często się powtarzają. Przemoc chłodna to taka przemoc, która wyłania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania mają pozytywne cele: może to być czyjeś dobro, przestrzeganie pewnych reguł, realizowanie jakiejś filozofii, ideologii, wiary. Tak więc typowe dla chłodnej przemocy jest to, że wyłania się ona z pewnego umysłowego porządku, który sprawca realizuje. Ten rodzaj przemocy występuje bowiem nie tylko w rodzinach, ale także w różnego rodzaju instytucjach i wynika z myślowego porządku ludzi, którzy mają na nich władzę, są dyrektorami, zarządcami, szefami. W ich umyśle istnieją takie scenariusze realizowania tej władzy, które nieuchronnie prowadzą do przemocy.

W chłodnej przemocy istotny jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Jeżeli wychowanek lub podwładny zachowuje się w sposób, który jest postrzegany jako bariera czy przeszkoda na drodze do tego celu, to ów myślowy scenariusz upoważnia do przejścia przez tę barierę, przełamania lodów, użycia skutecznych środków. Tutaj ' więc cel uświęca środki. Na przykład często się zdarza, że rodzicom, którzy mocno biją swoje niegrzeczne dziecko, jest przykro, bo ono płacze, ale mają przekonanie, że muszą to robić, że to jest właśnie metoda wychowawcza. Przemoc fizyczna jest spektakularna; o przemocy psychicznej, trwającej nieraz całymi latami, wiemy niewiele. Dziwne nieraz zachowania ofiar długotrwałej przemocy skłonni jesteśmy przypisywać niezrównoważeniu czy psychicznym deficytom. Ludzie zajmujący się pomaganiem ofiarom przemocy często obserwują, jak ofiary odmawiają współpracy w ściganiu sprawców, wycofują sprawy z sądów, bagatelizują odniesione rany i obrażenia, pozostają w związku ze sprawcą. niektórzy sądzą, iż takie zachowania są wynikiem zmienionej świadomości bądź klasyfikują je wprost jako szalone. Istotnie, u ofiar przemocy możemy zaobserwować zmieniony sposób postrzegania siebie samej i swej sytuacji. Myślenie potoczne zdąża w kierunku obarczania ofiar przemocy winą za ich bezradność. Tymczasem częstokroć, zanim wydarzy się pierwszy akt fizycznej agresji, sprawca dzień po dniu, całymi latami stopniowo obezwładnia naturalne mechanizmy obronne swej ofiary. Zanim podniesie rękę, niszczy ją psychicznie.

Syndrom sztokhoimski oznacza zmianę zachowań postaw u osób, które były więzione bądź przetrzymywane jako zakładnicy. Polega on na identyfikacji oraz psychicznym zbliżeniu ofiar do swych porywczy. W trakcie przetrzymywania i kontaktu z terrorystą początkowe nastawienie zakładników zmienia się o 180 stopni -od wrogości do sympatii. Samo pojęcie syndromu sztokhohnskiego pojawiło się w literaturze przedmiotu po napadzie na pewien sztokhoimski bank późną jesienią 1973 roku. Uprowadzeni wówczas zakładnicy, po uwolnieniu całkowicie utożsamiali się ze swymi niedawnymi prześladowcami. Oskarżali policję o brutalność, odwiedzali bandytów w więzieniach, często ofiarując im wsparcie. Taka, wydawałoby się, dziwna, zmiana postaw wynika z faktu, iż w świadomości ofiar przemocy - terrorysta jawi się jako całkowity pan życia i śmierci, toteż fakt, że zachował swe ofiary przy życiu, każe tymże ofiarom odczuwać pewien rodzaj wdzięczności, co owocuje później etykietowaniem go jako dobrego. Objawy syndromu sztokhoimskiego można zaobserwować w wielu przypadkach - ich wspólnym mianownikiem jest długotrwałe, całkowite bycie zdanym na łaskę prześladowcy. Główne kategorie osób, u których zaobserwowano objawy syndromu sztokhoimskiego, to:

- byli jeńcy wojenni;

- byli zakładnicy;

- byli więźniowie obozów koncentracyjnych;

- fizycznie i psychicznie maltretowane dzieci;

- bite kobiety;

- młodociane prostytutki.

Czynniki wywołujące syndrom sztokhoimski:

l. Ofiara jest całkowicie zniewolona i pozbawiona możliwości ucieczki -jej życie całkowicie zależy od prześladowcy.

Ofiary przemocy w rodzinie na drodze do uwolnienia się i zmiany swej sytuacji napotykają następujące bariery:

a) społeczne - przybierające formę rozmaitych nacisków stosowanych przez rodzinę, znajomych, środowisko pracy. Niejednokrotnie całe otoczenie poprzez swoje sądy i opinie dodatkowo zniewala ofiary przemocy, nieświadomie pomagając sprawcy.

b) finansowe - bardzo często maltretowane kobiety nie maja możliwości rozporządzania swoimi dochodami: nie pracują zawodowo, ciężko pracując w domu za darmo, albo ich prześladowcy zabierają im zarobki. W ten sposób całkowicie pozbawiają swe ofiary niezależności ekonomicznej.

c) dzieci - kierując się swoiście pojmowanym dobrem dzieci, bardzo często kobiety pozostają przy bijących się partnerach. Dzieci nierzadko obwiniają swe matki za awantury urządzane przez ojców. W percepcji dzieci sytuacja wygląda bowiem tak, że to matka swym postępowaniem spowodowała wybuch agresji ojca.

d) brak wyspecjalizowanych placówek, instytucji oraz służb społecznych zajmujących się pomaganiem ofiarom przemocy w rodzinie. Zasięg zjawiska przemocy jest trudny do oszacowania, nie można zatem orzec, jaki procent kobiet znajduje rzeczywistą pomoc; zdaje się jednak, że niewielki.

2. Osoba zniewolona pozbawiona jest kontaktu z rzeczywistością zewnętrzną; sprawca przemocy staje się jedynym źródłem informacji o świecie. Sprawcy przemocy podobnie jak terroryści, po prostu więzią ofiary, nie pozwalając im na normalne kontakty ze światem:

- ograniczają życie towarzyskie,

- kontrolują czas i miejsce pracy,

- odcinają od rodziny i krewnych,

- stosują metody prania mózgu ( rozpowszechnianie mitów i stereotypów na temat przemocy, werbalne degradowanie człowieczeństwa ofiary).

3. Osoba zniewolona podlega ciągłym groźbą fizycznego zranienia bądź pozbawienia życia. Tak jak w przypadku zakładników, bite kobiety doświadczają i stają twarz w twarz z bezustannym zagrożeniem swego życia i zdrowia. Jeśli nie podporządkują się prześladowcom, czeka je gehenna. Jeśli się podporządkują - czeka ich to samo. Tak w skrócie wygląda dylemat zakładnika bądź bitej kobiety.

4. Osoba zniewolona jest całkowicie zdana na manipulację prześladowcy. Gdyby prześladowcy przez cały czas pozostawali wrodzy, być może syndrom rozwinąłby się w mniejszym stopniu. Oni jednak stosują przemyślne techniki mające na celu wytworzenie rzeczywistego przywiązania emocjonalnego u swych ofiar. Zabiegi te mogą przybierać różnorodna postać, np.: nagłe polepszenie warunków, czasowe zaprzestanie zachowań agresywnych, małe ustępstwa i prezenty oraz obietnice poprawy losu.

Istnieją różnice pomiędzy losem zakładników i maltretowanych kobiet:

1. Istnieją ogromne różnice w społecznym postrzeganiu terroryzmu oraz zjawiska przemocy w rodzinie. Terroryzm budzi wstręt i potępienie, a terroryści są postrzegani jako przestępcy, niezależnie od ich motywów i przekonań. Sprawcy przemocy to swoje chłopaki, którzy trochę przesadzili, bo zbyt się zdenerwowali.

2. Terroryści są ścigani na całym świecie. Są kraje, jak na przykład Izrael, które ścigają terrorystów całymi latami, nie pozwalając im ani na chwilę wytchnienia - aż do skutku. Sprawcy przemocy w rodzinie często pozostają bezkarni - nikt i nic nie zakłóca im spokojnego snu.

3. Zakładnicy po uwolnieniu otaczani są szczególnie troskliwą opieka i terapia i nie musza niczego udowadniać. Bite, maltretowane kobiety są pozostawiane samym sobie, niekiedy zmuszane są do upokarzających zeznań, aby udowodnić swoją krzywdę.

W 1994 roku Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zainicjowała Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, powstał on z potrzeby pomagania rodzinom z problemem alkoholowym, w których przemoc pojawia się bardzo często. Powstrzymanie przemocy jest podstawowym warunkiem skuteczności terapii.

Celem programu stało się promowanie idei pomagania ofiarom przemocy w rodzinie, zmiana stanu świadomości społecznej na temat tego zjawiska, poprawa funkcjonowania instytucji, które w swoim zakresie działania mają obowiązek pomagania ofiarom przemocy, szkolenie osób zajmujących się pomaganiem, tworzenie lokalnych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie, opracowanie materiałów informacyjno-edukacyjnych. Początkowo program ograniczał się do finansowego wspierania inicjatyw zmierzających do wypracowania skutecznych sposobów pomocy ofiarom przemocy. Działania te miały stanowić uzupełnienie istniejącego systemu pomocy odpowiednich służb i instytucji.

W grudniu 1994 roku odbyła się w Warszawie pierwsza ogólnopolska konferencja „ Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie". Uczestniczyli w niej przedstawiciele około siedemdziesięciu organizacji i instytucji zajmujących się pomaganiem ofiarom przemocy, a także przedstawiciele administracji państwowej. Uczestnicy konferencji, pracujący w różnych środowiskach, mieli okazję poznać się, wymienić doświadczenia oraz określić kierunki dalszych działań. Na terenie całej Polski zaczęły powstawać nowe placówki udzielające pomocy ofiarom przemocy w rodzinie. W grudniu 1996 roku z inicjatywy przedstawicieli organizacji i instytucji pomagających ofiarom przemocy domowej, uczestników ogólnopolskiej konferencji dotyczącej przeciwdziałania przemocy w rodzinie organizowanej przez PARPA i Ogólnopolskie Pogotowie dla ofiar Przemocy w Rodzinie, powstało Ogólnopolskie Porozumienie pod wspólną nazwą „ Niebieska Linia" skupiające ludzi, organizacje i instytucje pomagające ofiarom przemocy w rodzinie. Do końca 1997 roku do porozumienia przystąpiło ponad 400 osób i ponad 50 instytucji i organizacji.

Porozumienie „Niebieska Linia" zapoczątkowało działania zmierzające do stworzenia

w Polsce spójnego systemu pomagania ofiarom przemocy w rodzinie.

W lutym 1998 roku Komendant Główny zezwolił na wprowadzenie procedury

„Niebieskich Kart" do postępowania policji podczas interwencji domowych w

przypadkach przemocy w rodzinie, a od l października 1998 r. procedura „Niebieskie

Karty" obowiązuje na terenie całej Polski. Ponieważ policja - bez współpracy z innymi

służbami - nie jest w stanie skutecznie przeciwdziałać przemocy w rodzinie, do

współpracy włączył się również Departament Pomocy Społecznej Ministerstwa Pracy i

Polityki Socjalnej. Dlatego też powstała podobna procedura - odpowiednik

„Niebieskich Kart" - dla pracowników socjalnych. Zawarte są w nim pytania

dotyczące przemocy, jej rodzajów i częstotliwości występowania. W przypadku

stwierdzenia przemocy, pracownik socjalny powinien uruchomić odpowiednie

działania we współpracy z policją.

Bazę danych o członkach „Niebieskiej Linii" prowadzi biuro Ogólnopolskiego

Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie.

Członkowie tego porozumienia powinni uczestniczyć w budowaniu lokalnego systemu

pomocy dla ofiar przemocy domowej.

Ofiary przemocy domowej potrzebują zwykle pomocy psychologicznej, prawnej,

materialnej, socjalnej, medycznej, a także wsparcia.

Niezmiernie istotna jest współpraca i przepływ informacji pomiędzy różnymi

instytucjami i organizacjami zajmującymi się pomaganiem ofiarom przemocy

domowej, a co za tym idzie tworzenie koalicji lokalnych.

Czynniki sprzyjające podniesieniu skuteczności pomocy ofiarom przemocy domowej świadczonej przez różne służby:

- tworzenie zespołów pomocowych składających się z przedstawicieli różnych instytucji, np. policjant, pracownik socjalny, lekarz, pedagog,

- znajomość miejsc, osób, możliwości udzielenia pomocy w środowisku lokalnym,

- przekazywanie i zbieranie informacji od poszczególnych osób i instytucji pomagających rodzinom,

- konsekwentne egzekwowanie świadczeń wynikających z zadań i kompetencji poszczególnych instytucji, - konsekwentne egzekwowanie świadczeń wynikających z zadań i kompetencji poszczególnych instytucji,

- podnoszenie kwalifikacji pracowników w dziedzinie zjawiska przemocy domowej oraz sposobów skutecznej interwencji i możliwości pomocy,

- odpowiednia dokumentacja poszczególnych przypadków, forma udzielania pomocy i efektów.