W życiu codziennym spotykamy się z takimi czynami, które zakłócają ład społeczny i z takimi zachowaniami, które są szczególnie użyteczne i pożądane. Czynom takim towarzyszy zazwyczaj rzecz ważna – reakcja otoczenia: pochwalenie albo potępianie określonego postępowania, czasami obojętność.
Przestępczość nieletnich jest obecnie poważnym problemem na całym świecie. Stanowi ona przedmiot wielu badań naukowych prowadzonych również w Polsce. Walka z niekorzystnymi zjawiskami społecznymi, do których zaliczamy przestępczość i demoralizację nieletnich, wymaga określenia i poznania czynników je rodzących. Jeśli przyczyn nieprzystosowania poszukuje się w sferze funkcjonowania osobowości, wówczas kładzie się nacisk na składniki psychologiczne i biologiczne. W rozwoju psychicznym dziecka , o jego przystosowaniu, względnie nieprzystosowaniu decyduje wiele czynników wzajemnie ze sobą powiązanych. Ich siła oddziaływania zależy od indywidualnych układów i od całokształtu sytuacji, w której dziecko się znajduje, a także od jego właściwości psychicznych, jego otoczenia, sposobu realizowania własnych zadań życiowych. Przyczyny wykolejenia społecznego nieletnich są różne i złożone, tak jak objawy, postawy formy zachowania oraz motywacja postępowania niezgodnego z zasadami moralnymi czy obyczajami.
Działalność człowieka w dużej mierze związana jest z pełnieniem przez niego wielu ról społecznych. Pełnienie tych ról polega na wykonywaniu przypisanych im czynności, zgodnych z oczekiwaniami społecznymi. Z kolei proces nabywania umiejętności pełnienia roli, określa się mianem socjalizacji. Socjalizacja przebiega w kontekście społecznym oraz w warunkach kontroli społecznej. Każdy człowiek jest tym bardziej przystosowany społecznie, im bardziej jest zdolny i skłonny postępować z oczekiwaniami społecznymi.
Niedostosowanymi społecznie są zatem jednostki, które nie są zdolne pełnić ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami, jak również te, które nie są skłonne ich pełnić wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec oczekiwań społecznych. W drugim przypadku mamy do czynienia z wykolejeniem społecznym.
Formułując pojęcie wykolejenia społecznego można zauważyć, że jest to niewątpliwie zachowanie naruszające normy prawne, moralne i obyczajowe obowiązujące w społeczeństwie, jak również negatywny stosunek do tych norm, które kształtują się u jednostki wskutek negatywnego środowiska oraz zaburzeń osobowościowych uwarunkowanych czynnikami biopsychologicznymi.
Przyczyny przestępczości nieletnich
Przestępczość nieletnich jest wypadkową wielu czynników, takich jak:
· kryzysu w rodzinie (rozluźnienie więzi rodzinnych, niewydolność wychowawcza, niekorzystne wzorce osobowe – alkoholizm, narkomania)
· niepowodzeń szkolnych (brak zainteresowań i miejsc do ich rozwijania, zagospodarowania wolnego czasu)
· zagrożeń wynikających z alkoholizmu, narkomanii, przynależności do nieformalnych grup młodzieżowych
Od wielu lat odnotowuje się stały wzrost przestępczości wśród nieletnich. Zwiększa się zarówno ilość sprawców, jak i liczba popełnionych przez nich czynów karalnych. Niepokojącym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa nieletnich sprawców, popełniających czyny o największym ciężarze gatunkowym, niebezpieczne dla życia lub zdrowia ludzkiego, a mianowicie:
Ø uszkodzenie ciała
Ø bójki i pobicia
Ø zgwałcenia
Ø kradzieże i wymuszenia rozbójnicze.
Wśród wielu elementów determinujących przestępczość nieletnich wymienić należy takie jak:
q chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych
q zaimponowanie innym
q namowa kolegów lub dorosłych osób
q chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych
q powielanie wzorców i zachowań, mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź lansowanych w środkach masowego przekazu, scen przemocy, okrucieństwa, agresji, gwałtu
q poczucie bezkarności za wcześniejsze czyny oraz poszukiwanie akceptacji, nie mogących znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców lub opiekunów.
Analizując problemy związane z przestępczością nieletnich, należy zwrócić uwagę na działania przestępcze w zorganizowanych grupach, często z udziałem dorosłych. Jest to zjawisko bardzo niepokojące, bowiem działalność przestępcza w grupach powoduje szybkie pogłębianie się procesu demoralizacji, a w związku z tym zmniejszanie szans na resocjalizację. Z tym też bardzo często wiąże się powrót do przestępstwa (recydywa).
Odrębnego zaakcentowania wymaga działalność przestępcza, której dopuszczają się coraz częściej dzieci przed ukończeniem 13 roku życia.
Obniżanie się granicy wieku nieletnich sprawców jest szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem społecznym. Wymaga podjęcia natychmiastowych przedsięwzięć w zakresie prawa, wychowania i resocjalizacji w celu ograniczenia bądź zahamowania negatywnych zachowań dzieci. Należy podkreślić, że zjawisko to świadczy o braku odpowiedzialnej opieki w stosunku do małoletnich, o zaniedbaniach wychowawczych w rodzinie i w szkole, a także o nie podejmowaniu we właściwym czasie odpowiednich środków zaradczych wobec małoletnich, przejawiających symptomy zdemoralizowania, bądź narażonych na demoralizację ze strony osób dorosłych.
Coraz większy niepokój budzi występowanie wśród dzieci i młodzieży zjawisk patologicznych takich jak:
§ alkoholizm
§ narkomania
§ prostytucja
§ ucieczka z domów rodzicielskich oraz placówek wychowawczo – opiekuńczych podległych resortowi edukacji
§ zakładów resocjalizacyjnych podległych resortowi sprawiedliwości
Do najczęściej spotykanych przejawów nieprzystosowania społecznego, mających bezpośredni wpływ na przestępczość nieletnich, zalicza się ucieczki z domów rodzicielskich oraz placówek opiekuńczo – wychowawczych MEN i zakładów resocjalizacyjnych MS. Ucieczki wyjątkowo sprzyjają dewiacyjnym zachowaniom dzieci i młodzieży. Wielu uciekinierów nawiązało kontakt ze światem przestępczym rówieśników, a także zdeprawowanych osób dorosłych. Często pijąc alkohol uzależniało się od niego i innych środków chemicznych.
Zagrożeniem dla zdrowia oraz życia dzieci i młodzieży, a także przyczyną wielu negatywnych zachowań jest zjawisko narkomanii i alkoholizmu, które w większości przypadków mają swoją genezę w patologii rodziny. Nie można tutaj pominąć znaczenia takich czynników jak: ciekawość, naśladowanie dorosłych, zaburzenia natury osobowościowo – emocjonalnej itp.
Z uwagi na kryminogenny charakter, w zainteresowaniu policji pozostaje zjawisko prostytucji, także wśród nieletnich. Większość dziewcząt, podejrzewanych o uprawianie nierządu, stanowią uciekinierki z domów rodzicielskich, ośrodków szkolno – wychowawczych. Głównym motywem uprawiania nierządu przez nieletnie dziewczęta jest chęć zdobycia środków materialnych. Zatrudniane są one w różnego rodzaju agencjach towarzyskich i salonach masażu erotycznego. Zjawiskiem, wymagającym szczególnego zainteresowania jest trudnienie się dzieci prostytucją i sutenerstwem. Obserwuje się przypadki seksualnego wykorzystywania dzieci przez przyjezdnych cudzoziemców, zwłaszcza pochodzenia niemieckiego.
Wieloletnie krzywdzenie dzieci, niepowodzenia szkolne i wejście w konflikt z otoczeniem bardzo często kończy się samobójstwem nieletnich.
Popełnianie czynów karalnych przez nieletniego, mimo stosunkowo dużych rozmiarów, znacznego stopnia dynamiki i wysokiego współczynnika, stanowi margines tego społecznego zjawiska jakim jest przestępczość w ogóle. Jest to margines, którego istnienie nie powinno być lekceważone ani też wyolbrzymiane. Obie tendencje występują w różnej postaci, np. okresowego nasilenia publikacji prasowych, domagających się wobec nieletnich nadzwyczajnych środków represyjnych lub przeciwnie, wypowiadających się za zupełną liberalizacją. Jeżeli tendencje te są niewłaściwe, to może to stworzyć postawę do wysuwania błędnego wniosku, że w Polsce główne niebezpieczeństwo dla porządku prawnego stanowi młodzież przestępcza, a nie przestępczość ludzi dorosłych.
Na podstawie analizy okoliczności popełniania czynów karalnych przez nieletniego, zauważyć można, że stopień ich społecznego niebezpieczeństwa jest dużo mniejszy w porównaniu z przestępstwami popełnianymi przez dorosłych. Reasumując powyższe, stwierdzić należy, że przyczyną popełniania przez nieletnich czynów karalnych są cztery wyodrębnione zespoły takie jak:
· zespoły czynników dziedzicznych i wrodzonych
· zespół wpływów zewnętrznych i środowiskowych
· zmiany charakterologiczne spowodowane chorobami układu nerwowego
· wpływ działania jednostki w kształtowaniu postawy społeczno – moralnej.
Regulacje prawne wobec nieletnich
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje pięć grup wiekowych nieletnich sprawców czynów karalnych:
1. Dzieci do lat 13 – w stosunku do tej grupy odpowiedzialność karna jest wyłączona całkowicie. Rozumie się przez to że jeżeli dziecko, które nie ukończyło lat 13, dopuści się czynu zabronionego zagrożonego karą to i tak w efekcie nie ma przestępstwa. Jest to sytuacja, w której jedynie częściowo zostały wyczerpane znamiona przestępstwa takie jak:
· społeczne niebezpieczeństwo
· bezprawność
Brak winy w takim przypadku oznacza, że nie ma przestępstwa. Sąd może jedynie zastosować wobec tych osób środki wychowawcze.
2. Nieletni w wieku 13 – 17 lat – w tym przedziale wiekowym sprawcy podlegają odpowiedzialności warunkowej, a warunkiem takim jest świadomość. Należy przez to rozumieć, że jeżeli nieletni sprawca, znajdujący się w tej grupie wiekowej, popełni czyn zabroniony w sposób nieświadomy, to działanie sądu w stosunku do niego może być takie same jak w przypadku I grupy.
3. Nieletni którzy ukończyli lat 15 – treść art. 10 § 2 KK dokładnie precyzuje okoliczności i warunki jakie muszą być spełnione, aby 15-letniego sprawcę postawić w stan oskarżenia
4. Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie ukończyli lat 18 – z treści art. 10 § 4 KK wynika kolejny przypadek odpowiedzialności warunkowej, z tym, że w tej sytuacji podmiotem zainteresowania jest sprawca młodociany, który w momencie popełnienia czynu miał już ukończone 17 lat, a nie osiągnął jeszcze 18 lat
5. Nieletni, którzy ukończyli lat 17, a nie osiągnęli lat 21 – z treści art. 115 § 10 KK wynika, iż młodocianym sprawcą jest osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła lat 21 i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Tę grupę nieletnich wyszczególnia art. 1 § 1 pkt 3 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, zezwalający na wykonywanie środków wychowawczych, leczniczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których te środki zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 24.
Kodeks karny, który wszedł w życie 1 września 1998 roku również wprowadza pewne nowe przepisy regulujące odpowiedzialność karną nieletnich sprawców przestępstw. W art. 10 § 2 przewidziana została wyjątkowa możliwość obniżenia wieku odpowiedzialności karnej sprawcy do lat 15.Chodzi tutaj przede wszystkim o takie przestępstwa jak:
· Zamach na życie Prezydenta RP art. 134 KK
· Zabójstwo i morderstwo art. 148 § 1, 2 lub 3 KK
· Umyślne ciężkie uszkodzenie ciała art. 156 § 1 lub 3 KK
· Umyślne sprowadzenie katastrofy godzącej w bezpieczeństwo powszechne art. 163 § 1 lub 3 KK
· Przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przez sprawcę stosującego podstęp, gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu art. 166 KK
· Umyślne sprowadzenie katastrofy w komunikacji art. 173 § 1 lub 3 KK
· Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą art. 197 § 3 KK
· Wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika art. 252 § 1 lub 2 KK
· Rozbój art. 280 KK
Warunkiem pociągnięcia nieletniego sprawcy do odpowiedzialności karnej jest stwierdzenie faktu, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste przemawiają za tym, a poprzednio zastosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
Należy dodać, że art. 54 § 1 wskazuje na fakt, iż sąd wymierzając karę nieletniemu kieruje się tym, aby miała ona charakter wychowawczy. Natomiast § 2 tego artykułu określa, iż kary dożywotniego pozbawienia wolności nie orzeka się w stosunku do sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat.
Środki wychowawcze
Środki te można podzielić na trzy grupy.
Pierwsza to środki odpowiadające dodatkowym warunkom nakładanym na skazanego w wypadku zawieszenia kary w kodeksie karnym. Można do niej zaliczyć zobowiązanie do określonego zachowania oraz nadzór osoby lub organizacji poręczającej. Na szczególną uwagę zasługuje zobowiązanie nieletniego lub jego rodziców do naprawienia szkody wyrządzonej przez nieletniego.
Druga grupa środków wychowawczych odpowiada niektórym karom dodatkowym przewidzianym w kodeksie karnym, takim jak:
· Przepadek rzeczy uzyskanej w związku z popełnieniem czynu karalnego
· Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych
Trzecią grupę stanowią środki o charakterze wychowawczo – resocjalizacyjnym, a mianowicie:
· Skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą
· Umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego lub rodzinie zastępczej
Środek poprawczy
W ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego zamieszczono przepis o tym, że sąd rodzinny może orzec o umieszczeniu go w zakładzie poprawczym, jeśli przemawiają za tym taki okoliczności jak:
· charakter czynu
· gdy inne środki wychowawcze nie rokują resocjalizacji nieletniego
· gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne
Biorąc pod uwagę środki łagodzące orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym sąd może:
q warunkowo zawiesić pobyt nieletniego w zakładzie poprawczym. Dotyczy to nieletnich, których właściwości osobiste i warunki środowiskowe, a także okoliczności i charakter czynu, uzasadniają przypuszczenie, że pomimo nie wykonania środka poprawczego, cele wychowawcze zostaną osiągnięte
q po upływie 6 miesięcy od umieszczenia w zakładzie warunkowo zwolnić nieletniego z zakładu, jeżeli postępy w jego wychowaniu pozwalają przypuszczać, że po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego i zasad współżycia społecznego
q warunkowo odstąpić od wykonania orzeczenia, jeżeli po wydaniu orzeczenia, a przed umieszczeniem nieletniego w zakładzie albo po upływie okresu odroczenia lub przerwy wykonania umieszczenia w zakładzie poprawczym, w zachowaniu nieletniego nastąpiła istotna poprawa
q dyrektor zakładu poprawczego może umieścić nieletniego poza zakładem, jeżeli wymagają tego względy szkoleniowe, lecznicze lub względy wychowawcze. Wychowanek może być umieszczony w instytucji państwowej lub u osób, które gwarantują właściwe oddziaływanie wychowawcze albo skierowany do uspołecznionego zakładu pracy w celu wykonywania pracy
Środki lecznicze
Sąd Rodzinny może zastosować środki lecznicze wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, w razie stwierdzenia u niego:
· choroby psychicznej
· niedorozwoju umysłowego
· innego zakłócenia czynności psychicznych
· nałogowego spożywania alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia
Ustawa przewiduje w tych przypadkach umieszczenie nieletniego:
§ w szpitalu psychiatrycznym
§ w innym odpowiednim zakładzie leczniczym
§ w zakładzie pomocy społecznej
§ w innej odpowiedniej placówce opiekuńczo – wychowawczej
Dwa pierwsze środki mają charakter ściśle leczniczy. Celem pozostałych jest nie tylko doprowadzenie do poprawy stanu zdrowia nieletniego, lecz przede wszystkim przystosowanie go do w miarę samodzielnego życia w społeczeństwie
Zapobieganie przestępczości nieletnich
Przestępstwo jest zjawiskiem społecznym, wkraczającym masowo do współczesnego życia. Narusza ono wiele sfer i interesów społecznych ale i indywidualnych. Dlatego przeciwdziałanie temu zjawisku nie może stanowić domeny wyłącznie organów ścigania. Brunon Hołyst uważa, że zapobieganie przestępczości jest sprawą całego społeczeństwa, wszystkich instytucji państwowych i wszystkich obywateli, chociaż zasadnicze czynności muszą spoczywać w rękach organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
Popełnianie czynów karalnych przez nieletnich stanowi wielki problem społeczny i zajmuje ważne miejsce we współczesnej kryminologii. Bezspornym jest twierdzenie, że przeciwdziałanie przestępczości nieletnich należy do istotnych zadań polityki społecznej państwa, systemu oświaty i wychowania, instytucji i organizacji społecznych, wymiaru sprawiedliwości oraz samych rodzin, częstokroć bezradnych wobec problemów, jakie stwarza im wychowanie dzieci. Powszechnie też uważa się, że profilaktyka jest znacznie skuteczniejszym środkiem eliminowania tych zjawisk niż działalność resocjalizacyjna, kiedy nieprzystosowanie społeczne jest już bardzo zaawansowane. Związek pomiędzy profilaktyką a resocjalizacją jest podobny do związku pomiędzy zapobieganiu chorobom, a uczeniem medycyny.
Przesunięcia akcentu działań resocjalizacyjnych na profilaktyczne następuje poprzez wzmożenie działalności opiekuńczo – wychowawczej, niesienie pomocy socjalnej i zdrowotnej dzieciom i ich rodzicom oraz odchodzenie w postępowaniu z młodzieżą wykolejoną od działań represyjnych na rzecz oddziaływań wychowawczych i terapeutycznych.
Zapobieganie nieprzystosowaniu społecznemu przez organy ścigania realizuje się przez trzy podstawowe funkcje:
- rozpoznanie
- zapobieganie
- ściganie przestępczości
Funkcjonariusze policji, którzy zajmują się problematyką nieletnich, preferują rozpoznanie moralnego zagrożenia młodzieży i zapobiegania jego skutkom. Policja podejmuje różnego typu działania wychowawcze, a także czynności polegające na aktywnym współdziałaniu z Sądami Rodzinnymi.
Zapobieganie w popełnianiu czynów karalnych przez nieletnich przejawia się bezpośrednio w interwencji policjanta lub na podejmowaniu czynności przez specjalistę do spraw nieletnich. Dotyczy to sytuacji gdy, nieletni zachowuje się w sposób antyspołeczny lub zagrożony jest wykolejeniem.
W bezpośrednich oddziaływaniach policji najważniejszą rolę odgrywają odpowiednio ukierunkowane przedsięwzięcia pionu prewencji. To oni powinni mieć dobre rozpoznanie w rejonie swojego działania o miejscach gromadzenia się młodzieży zagrożonej. Policjanci niejednokrotnie jako pierwsi docierają do źródeł społecznego wykolejenia dzieci i młodzieży, stąd też mają duże możliwości zapobiegania temu zjawisku. Wykonanie działań profilaktycznych przez policjantów powinno następować we współdziałaniu z różnymi instytucjami państwowymi i organizacjami społecznymi. Należy zwrócić tutaj uwagę na potrzebę organizowania okresowych spotkań policjantów z gronem pedagogicznym szkół. Celem tych spotkań powinna być wymiana informacji na temat stanu bezpieczeństwa w rejonie szkoły i ustalenie przyczyn nagannego zachowania się uczniów.
Dość liczną grupą pozostającą w zainteresowaniu policji w ramach tzw. Rozpoznania terenowo – osobowego, jest ta młodzież, która nie uczy się i nie pracuje, a ze względu na dotychczasowy tryb życia, warunki rodzinne i utrzymywane kontakty jest moralnie zagrożona. Wypada tutaj stwierdzić, że ta kategoria nieletnich jest bardzo mało podatna na środki oddziaływania społecznego i w przypadku dewiacji, trudna do resocjalizacji.
Instytucje profilaktyczno – resocjalizacyjne
Wiodącą rolę wśród instytucji spełnia szkoła i odpowiednie terenowe organy oświaty oraz organy wymiaru sprawiedliwości – Sąd Rodzinny i Nieletnich.
W systemie resocjalizacyjno – profilaktycznym poszczególne instytucje pełnią następujące zadania, które stanowią jednocześnie kolejne etapy postępowania z nieletnimi, społecznie nieprzystosowanymi, a mianowicie:
· wykrywanie zagrożeń i objawów nieprzystosowania społecznego (policja, szkoły)
· diagnozowanie i poradnictwo (szkoły, pogotowia opiekuńcze, schroniska dla nieletnich)
· orzekanie o charakterze stosowanych norm i środków oddziaływań (Sądy rodzinne)
· oddziaływanie opiekuńczo – wychowawcze, psychoterapeutyczne, resocjalizacyjne (organizacje młodzieżowe, kuratorzy, psychiatrzy, psycholodzy)
Obok instytucji państwowych w resocjalizacji biorą udział także organizacje społeczne, młodzieżowe i zawodowe. Jest to działalność systematyczna lub doraźna, realizowana w ramach profilaktyki ogólnej i szczegółowej.
Profilaktyka ogólna polega na stworzeniu warunków zmniejszających rozmiary niedostosowania społecznego i demoralizacji nieletnich. Przygotowuje się tu nieletniego do właściwego wypełniania obowiązków wobec rodziny i społeczeństwa. Wskazuje się nieletnim wzory godne naśladowania, potępiając jednocześnie czyny szkodliwe społecznie.
W skład profilaktyki szczegółowej wchodzi najwcześniejsze wykrywanie młodzieży niedostosowanej społecznie i zagrożonej demoralizacją.
Organizacje społeczne zobowiązane są do udzielania pomocy rodzinie w wychowaniu nieletniego, a także do ograniczenia negatywnego wpływu rodziny na dziecko poprzez skrócenie do minimum czasu ich pobytu w domu, aż do całkowitego odizolowania nieletniego od zdemoralizowanych rodziców.
Organizacji i instytucji społecznych jest wiele. Prezentują one specjalności wynikające z ich zawodowych lub środowiskowych zainteresowań, prowadzą działalność, która w sposób bezpośredni lub pośredni zapobiega demoralizacji i niedostosowaniu nieletnich.
Należałoby tu wymienić w pierwszej kolejności Związek Harcerstwa Polskiego, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Polski Komitet Pomocy Społecznej. Placówki te udzielają wszechstronnej pomocy dzieciom zagrożonym, bądź wykolejonym społecznie. Pomoc ta przybierać może formy organizowania obozów i kolonii, pomocy materialnej, patronatu nad zakładami opiekuńczo – wychowawczymi lub poradnictwa wychowawczego.
Zaznaczyć należy, że jednym z istotnych wyznaczników funkcjonalności całego systemu profilaktyczno – resocjalizacyjnego jest współdziałanie wszystkich instytucji do tego powołanych. Stanowi to wtedy integralną całość systemu oświaty i wychowania, co zakłada stosowanie wobec podopiecznych oddziaływania opiekuńczo – wychowawczego, a nie represyjnego.
Jednakże efektywność zapobiegania niedostosowaniu społecznemu oraz przestępczości dzieci i młodzieży osłabia fakt, że kompetencje w tej dziedzinie pozostają w gestii różnych resortów, instytucji i organizacji społecznych. Prowadzi to do znacznej różnorodności instytucji uczestniczących w zapobieganiu niedostosowaniu dzieci i młodzieży. Poza tym należy zauważyć brak jakiegokolwiek ogniwa, które koordynowałoby tą działalnością.
W systemie zapobiegania występuje również niedostatek placówek profilaktycznych, mieszczących się w systemie oświaty i wychowania oraz poza tym systemem, jak np. pedagogów szkolnych, poradni rodzinnych, rodzinnych domów dziecka, rodzin zastępczych itp.
Przestępczość nieletnich w latach dziewięćdziesiątych w świetle analiz i statystyk policyjnych
Jak już wspomniałem w latach dziewięćdziesiątych odnotowuje się stały wzrost liczby sprawców i liczby dokonywanych przestępstw. Od 1990 roku wzrasta również przestępczość nieletnich, aczkolwiek wskaźniki dynamiki przestępczości dzieci i młodzieży są znacznie niższe, niż wskaźniki dynamiki przestępczości dorosłych. Szczególnie niepokojące są dwie tendencje występujące w przestępczości nieletnich - brutalizacja działań sprawców oraz rosnąca liczba dzieci w wieku do lat 13 popełniających czyny karalne.
Poniżej prezentowane informacje i dane liczbowe charakteryzujące zjawisko przestępczości nieletnich pochodzą tylko z jednego źródła - danych i analiz publikowanych przez Komendę Główną Policji - i jako takie nie mogą być uznane za wystarczające. Niemniej posiadają ten walor, iż gromadzone są systematycznie, według określonych i nie zmienianych kryteriów, co pozwala na oszacowanie skali, opisanie ogólnych tendencji i dynamiki obserwowanego zjawiska. W statystykach prowadzonych przez policję rejestruje się m.in. liczbę zgłoszonych przestępstw wg kwalifikacji zawartej w Kodeksie karnym i liczbę sprawców dokonanych przestępstw. Od 1995 r. policja rejestruje również liczbę nieletnich ofiar przestępstw wg wybranych kwalifikacji prawnych. Statystyki policyjne odnośnie do lat dziewięćdziesiątych wskazują na stały wzrost liczby rejestrowanych przestępstw i liczby sprawców tych przestępstw oraz nasilenie niekorzystnych zjawisk w strukturze przestępczości. Za jedno z tych niekorzystnych zjawisk uważa się przestępczość nieletnich.
W ogólnej prognozie przestępczości na najbliższe lata dokonanej przez Komendę Główną Policji przewiduje się, że drastycznie rozwijać się będzie przestępczość nieletnich; zwiększy się udział nieletnich sprawców w przestępczości rozbójniczej, narkotykowej, związanej z kradzieżami mienia i uszkodzeniami ciała. Tymczasem analiza danych odnośnie do liczby zarejestrowanych przestępstw dokonanych przez nieletnich i liczby zarejestrowanych nieletnich sprawców oraz porównanie tych liczb w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wskazują raczej na umiarkowany wzrost przestępczości nieletnich, aczkolwiek nie można wykluczyć, iż w najbliższych latach nastąpi zmiana obserwowanej tendencji. Warto przy tym zauważyć, iż zjawisko przestępczości nie dotyczy młodzieży w stopniu tak znacznym jak można by to przypuszczać na podstawie informacji przekazywanych przez media. Dzieci i młodzież w wieku 13 - 17 lat popadające w konflikt z prawem stanowią niewielki procent ogółu populacji osób w tym wieku; na przykład w 1997 r. - nieletni, którzy popadli w konflikt z prawem stanowili 1,7% ogółu populacji osób w tym wieku, odpowiednio dzieci w wieku 13 lat - 0,8% ogółu populacji dzieci w tym wieku.
Poniżej chciałbym przedstawić krótką charakterystykę i skalę przestępczości nieletnich w świetle analiz i danych statystycznych Komendy Głównej Policji
- Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęściej uczniowie starszych klas szkół podstawowych oraz uczniowie szkół zawodowych. Dominującą grupę stanowią chłopcy w wieku 13 - 16 lat (powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych i placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych).
- Przestępczość i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest głównie sytuacją rodzinną, na którą nakładają się niepowodzenia szkolne i wpływ rówieśników. Nieletni, którzy wchodzą w konflikt z prawem w większości pochodzą z rodzin rozbitych, niewydolnych wychowawczo, z rodzin patologicznych (rodzice lub jedno z nich są przestępcami, narkomanami, alkoholikami), a także rodzin ubogich, dotkniętych bezrobociem. Psychologowie upatrują źródeł zachowań agresywnych i destrukcyjnych młodych ludzi, głównie w kondycji rodziny, a zwłaszcza w braku ojca. Ten brak ojca polega nie tylko na fizycznej nieobecności ojca, ale na tym, iż coraz częściej ojciec w rodzinie jest nieobecny emocjonalnie; wychowaniem dzieci zajmuje się głównie matka. Chłopcy nie mają zatem pozytywnych, męskich wzorów socjalizacyjnych. Uczestnictwo w grupie, często w grupie przestępczej to jeden ze sposobów poszukiwania wzorów męskości, które mogliby naśladować, jeden ze sposobów kompensacji braku ojca.
- Przestępczość nieletnich, podobnie jak i dorosłych koncentruje się na terenach miejskich, szczególnie w dużych aglomeracjach. Miejsca dokonywanych przestępstw to: ulice, rejony budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, salonów gier, szkół oraz okolice dworców, przystanków komunikacji miejskiej.
- Według opinii Biura Prewencji Komendy Głównej Policji nieletni najczęściej popełniają przestępstwa z następujących powodów:
Ø Chęci zdobycia pieniędzy,
Ø Zaimponowania innym,
Ø chęci przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych,
Ø powielania wzorów i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź upowszechnianych w środkach masowego przekazu (sceny przemocy, okrucieństwa, agresji, gwałtu),
Ø poczucia bezkarności za wcześniej popełnione przestępstwa,
Ø poszukiwania akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, których nie znajdują ze strony rodziców i opiekunów.
- Cechą charakterystyczną przestępczości nieletnich jest częstsze niż w przypadku dorosłych współuczestnictwo w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub z kilkoma osobami, głównie dotyczy to kradzieży i rozboju. Nieletni coraz częściej działają w zorganizowanych grupach z osobami dorosłymi. Liczba przestępstw nieletnich, których dokonali w grupie w 1997 r. przedstawia się następująco:
- W grupie 2 osobowej:
8921 – przestępstw z dorosłym
18 056 - przestępstw z rówieśnikiem
- w grupie trzech lub więcej osób:
10 520 - przestępstw w grupie z dorosłymi, 11 552 - przestępstw w grupie rówieśników.
Działalność przestępcza w grupach często wiąże się z tzw. powrotnością do przestępstwa. Na przykład w 1994 r. powtórnie popełniło przestępstwo 7 086 sprawców, w 1995 r. - 6 589 sprawców, w 1996 r. - 5 387 sprawców, w 1997 r. - 4 961 sprawców.
Najbardziej niepokojącym zjawiskiem jest obserwowana tendencja wzrostowa przestępstw uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, bójek, pobić, zgwałceń, rozbojów i wymuszeń rozbójniczych). Według ustaleń policji nieletni sprawcy, którzy dokonali przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu charakteryzowali się bezwzględnym, bardzo agresywnym i okrutnym sposobem działania. Wynika on zdaniem policji z dwóch zasadniczych czynników sytuacyjnych: z faktu, iż najczęściej działali w grupie oraz w stanie nietrzeźwości.
· Równie niepokojące jest, że wzrasta liczba sprawców czynów karalnych, którzy nie ukończyli 13 lat życia. Świadczy to przede wszystkim o zaniedbaniach i braku właściwej opieki nad dziećmi. W 1997 roku 5 453 dzieci popełniło 3 981 czynów karalnych, w tym: 4 zabójstw, 192 uszkodzeń ciała, 11 zgwałceń, 362 kradzieży rozbójniczych, rozbojów i wymuszeń, 2 043 kradzieży z włamaniem i 1160 kradzieży mienia prywatnego.
W publikowanych analizach dotyczących przestępczości i demoralizacji nieletnich Komenda Główna Policji informuje o nieletnich, którzy zostali zatrzymani z powodu ucieczki i upojenia alkoholowego. Według oceny policji ucieczki dzieci i młodzieży z domów rodzicielskich, z placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych wyjątkowo sprzyjają zachowaniom dewiacyjnym nieletnich (wielu nieletnich podczas ucieczki nawiązuje kontakty ze światem przestępczym rówieśników i dorosłych lub staje się ofiarami przestępców).