Teorie uczenia się społecznego / wg Bandury /
Typy modelowania
Pojecie modelowania odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka – modela, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni ludzie.
Modelowanie powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki zachowań modela. O ile więc naśladowanie oznacza wierne skopiowanie zachowań, o tyle modelowanie wyraża ten sam nastrój i tę samą jakość zachowania, dostosowane do okoliczności, w których znajduje się obserwator. Są to często zachowania wzbogacone o nowe elementy, jakby twórcza modyfikacja zachowań modela. Obserwowanie modela pobudza obserwatora do szeregu podobnych , aczkolwiek niekoniecznie identycznych zachowań.
Bandura wyróżnił trzy rodzaje skutków / efektów/ modelowania :
1. modelowanie jest skutkiem zaznajomienia się z nie znanym do tej pory wzorem zachowania, np. przez obserwacje ludzie uczą się sposobu zażywania narkotyków
2. wynikiem modelowania może być rozhamowanie reakcji, które poprzednio nauczono się hamować /efekt rozhamowania/, lub tez powstrzymanie się od jakiegoś zachowania / efekt hamowania/
3. łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań / efekt facylitacji /, czyli jakby zarażanie się zachowaniami innych osób-modeli: obserwator dostosowuje swoje zachowanie do zachowań innych osób.
Cechy modela ułatwiające obserwatorowi modelowanie to, wg M.Ossowskiej cztery grupy najczęściej naśladowanych osób :.
1. starsi bywają naśladowani przez młodszych
2. wyżsi w pozycji socjalnej są naśladowani przez stojących niżej
3. przerastający inteligencją – przez mniej inteligentnych
4. sprawniejsi technicznie – przez mniej sprawnych
Właściwości obserwatora sprzyjające modelowaniu mogą być bardzo różne jak np. szacunek, podziw, zazdrość, uległość, ufność, sympatia dla modela.
Podstawowymi właściwościami podmiotu, które pośredniczą pomiędzy obserwacją zachowań a ich uczeniem się są :
1. procesy spostrzegania , odpowiedzialne za wyodrębnienie bodźców modelujących z innych działających bodźców
2. procesy pamięci, odpowiedzialne za przechowywanie obserwowanych zachowań modela
3. procesy koordynacji motorycznej, decydujące o możliwości i dokładności wykonania reakcji naśladowczych
4. procesy motywacyjne, odgrywające rolę czynników aktywizujących jawne zachowanie człowieka, tj. decydujących o przejawianiu nabytych obserwacyjnie zachowań.
Istnieją cztery różne koncepcje wyjaśniające mechanizm uczenia się przez naśladownictwo :
- pierwsza zakłada, że tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną właściwością człowieka, który imituje zarówno obiekty społeczne, jak i niespołeczne. Pierwsze wynika z utożsamiania się z elementami przyrody czy dziełami sztuki, drugie zaś ma charakter globalny- podmiot automatycznie i odruchowo naśladuje wszystkie spostrzegane przejawy ekspresji drugiego człowieka / Trzebińska, 1985 /
- druga wyjaśnia naśladownictwo zasadami warunkowania instrumentalnego. Gotowość do przejmowania zachowań modela, jest tłumaczone wzmocnieniami otrzymywanymi za naśladowanie innych osób / jeśli w przeszłości obserwator był wzmacniany za zachowania i słowa przypominające reakcję i słowa osób znaczących, to uczy się zwracać uwagę na zachowania otoczenia i jest motywowany do naśladowania nawet wówczas, gdy nie otrzymuje za to żadnych zewnętrznych nagród/.- Arska-Karyłowska, 1982
- w trzeciej koncepcji / O.H.Mowera / niektóre zachowania przejęte od modela, są procesem warunkowania klasycznego , gdzie naśladownictwo występuje wskutek samego skojarzenia między obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadającymi im reakcjami obserwatora / np. obserwator nauczył się reagować emocjonalnie na bodziec sygnalizujący wystąpienie bólu u innej osoby/ Jest to tzw. empatia emocjonalna, której niedobór byłby konsekwencją wychowania nadmiernie ochraniającego dziecko nie tylko przed doznawaniem bólu, ale i przed obserwowaniem osób doznających bólu w pewnych sytuacjach i pod wpływem pewnych bodźców. Dzięki empatycznemu przeżywaniu, wszelkie kary lub nagrody, jakie otrzymuje model, staja się również zastępczymi karami lub nagrodami dla obserwatora, rezultatem tego jest naśladowanie reakcji nagradzanej oraz powstrzymywanie się od reakcji karanej
- czwarta koncepcja opiera się na założeniu, że wskutek obserwacji zachowania innych ludzi dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji poznawczych tych zachowań, wraz z ich kontekstem sytuacyjnym. Symbolizacja własnego doświadczenia wpływa dodatnio na uczenie się przez obserwację, poznawcza reprezentacja sytuacji modelowania prowadzi do symbolicznego odtwarzania obserwowanego wcześniej zachowania, a to z kolei- do rzeczywistego odtwarzania zachowania modela / Arska-Karyłowska, 1982 /.
Zachowania naśladowcze zależą od konsekwencji z jakimi się spotykają reakcje modela, dla obserwatora stanowią tzw. wzmocnienie zastępcze ; jego zachowanie jest modyfikowane przez rezultat wzmacniania zachowań modela. Spełnia ono dwie podstawowe funkcje :
- informacyjną, polegającą na dostarczaniu obserwatorowi informacji o tym, gdzie i w jakich warunkach może spodziewać się nagrody lub kary za dane zachowanie, oraz o emocjach doznawanych przez modela
- motywacyjną, wynikającą z funkcji informacyjnej; albowiem informacje zawarte w obserwowanych wzmocnieniach mają własności, które aktywizują zachowanie obserwatora, wpływając na szybkość, intensywność oraz trwałość reakcji naśladowczych / Zalewska, Siemiaszko , 1976/
O przejęciu określonego zachowania od modela decyduje to, jak obserwator rozumie / ocenia / konsekwencje jakie spotkały modela za to jego zachowanie.
Funkcjonowanie poznawcze człowieka podlega tym samym prawom psychologicznym, co i zewnętrzne jego zachowanie, i że przebieg tego funkcjonowania zależy od bodźców zewnętrznych, pewne bodźce wyzwalają u jednostki niepożądana aktywność myślową i wyobrażeniową / np. dla nałogowego alkoholika takim bodźcem będzie widok butelki, a dla fetyszysty element damskiej garderoby; bodźce te wyzwalają aktywność wyobrażeniową
inspirującą do zaspokojenia głodu alkoholowego lub popędu seksualnego. Fakt nieumiejętności zróżnicowania docierających do niego sygnałów w sposób zgodny ze społeczną praktyką nazywamy defektem w poznawczym systemie kontroli zachowania.
Pojęcie obejmujące te sytuacje, w których jednostka ma wystarczające umiejętności, by wykonanie działania zależało od jej intencji nazywamy oczekiwaniem własnej skuteczności , inaczej mówiąc czynniki mające decydujący wpływ na wykonanie określonego działania zależą od woli jednostki. Może ono składać się z dwóch elementów :
1. ze sposobu spostrzegania własnej kompetencji / umiejętności, zdolności /
2. z przekonania , iż to właśnie kompetencje, a nie czynniki zewnętrzne względem jednostki, maja decydujący wpływ na wykonanie podjętego przez nią działania
Oczekiwanie własnej skuteczności zależy od tego, czy osiągnięty został pożądany cel; którego osiągnięcie prowadzi do wzrostu oczekiwań własnej skuteczności, natomiast niepowodzenia sprowadzają te oczekiwania do zera.
Zachowanie jednostki może być sterowane przez czynniki zewnętrzne lub kontrolowane przez nią samą, gdzie pierwszy oznacza osobę kierowana przez innych ludzi / rodzinę, system szkolny/ ,przez obowiązujące nakazy, zakazy, kary i nagrody, drugi zaś oznacza człowieka decydującego samodzielnie o własnym postępowaniu dzięki posiadanej wiedzy i kryteriach jej wartościowania, oraz przyswojeniu określonych standardów postępowania .
Istnieje pewne podobieństwo między poczuciem kontroli zewnętrznej, a wyuczona bezradnością.
Człowiek uczy się bezradności, jeśli spostrzega, że nie ma związku przyczynowego między otrzymywaniem nagród i kar, a wykonywanymi przezeń działaniami czy posiadanymi właściwościami. Człowiek nabiera przekonania, iż jego kontrola jest nieefektywna i oczekuje ,że również w przyszłości , w innych sytuacjach nie będzie zależności między jego własnym działaniem a osiąganymi rezultatami.
Rozmiary bezradności zależą od oceny ważności wyniku własnego działania, jednostka może być tylko wtedy wprowadzona w stan bezsilności, zmęczenia, znużenia, zniechęcenia i depresji, gdy spostrzega, że nie ma związku między reakcją a wynikiem.
Bezradnością można się zarażać od innych ludzi, zwłaszcza od osób z własnej grupy odniesienia.
J.Grzelak sprowadza społeczne źródła bezradności / człowiek jako odrębna jednostka, a człowiek jako instytucja działającą w imieniu tej jednostki , ale mająca za sobą siłę zbiorowości/ do dwóch sytuacji społecznych :
1. skupienia, gdy jest ona skoncentrowana w jednych rękach / despotyczny ojciec, władca /
2. rozproszenia kontroli, gdy kontrola ta jest rozłożoną na wszystkich ludzi danej zbiorowości, tak że interesowi każdej jednostki przeciwstawiony jest interes każdego innego członka tej zbiorowości.
Za J. Szczepańskim możemy postrzegać bezradność jako powszechne zjawisko życia zarówno w wymiarze biologicznym jak i społecznym, kulturowym oraz gospodarczym; jest ona konieczną cechą ludzkiej egzystencji, bowiem istnieć to to samo, co podlegać konieczności ograniczenia. Bezradność człowieka wobec choroby, konieczność przemijania, starzenia się, śmierci, wobec skoncentrowanej siły przyrody i nieprzewidywalnej złośliwości losu jest potężnym wyzwaniem dla inteligencji człowieka, a zarazem próbą wyzwolenia się i odnalezienia poczucia mocy. Temu wszystkiemu, co jest silniejsze od nas możemy przeciwstawić dzielność, wolę życia, ambicję działania oraz co najważniejsze nadzieję i wiarę, że nie jesteśmy sami. Bowiem to właśnie pozwala człowiekowi żyć ze swą bezradnością, uzależnienie od innych jest nie tylko przejawem bezsilności, ale bywa także wspomożeniem jego sił.