Kształcenie specjalne to planowy, systematyczny proces oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego na uczniów niepełnosprawnych. W zależności od wieku, rodzaju i stopnia niepełnosprawności kształcenie specjalne odbywa się w przedszkolach specjalnych, szkołach (klasach) specjalnych podstawowych, zawodowych i średnich w ramach nauczania indywidualnego oraz innych form organizacyjnych. Coraz częściej kształceniem specjalnym objęte są dzieci pozostające w szkołach masowych, np. dzieci z parcjalnymi zaburzeniami, dzieci przewlekle chore. Uwzględnienie trudności, jaką powoduje niepełnosprawność, wymaga stosowania specjalnych oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych, odpowiednich programów, tak więc np. dzieci głuche i upośledzone umysłowo uczą się według specjalnych programów. W innych z kolei placówkach dostosowuje się programy szkół masowych, uwzględnia się specyficzne pomoce dydaktyczne.
Celem kształcenia specjalnego jest rewalidacja i resocjalizacja wychowanków. Obowiązują ponadto cele ogólne realizowane w całym systemie oświatowo-wychowawczym.
Kształceniem specjalnym nie obejmuje się wszystkich niepełnosprawnych. Przedmiotem jego oddziaływań są tylko ci niepełnosprawni, którzy mają zaburzony proces uczenia się i wymagają kształcenia specjalnego.
Proces uczenia się może być w różny sposób zaburzony.
Zaburzenia procesu uczenia się są uzależnione od rodzaju i stopnia odchylenia od normy.
1. Uczniowie z różnych powodów mogą mieć uszkodzone receptory w sposób nie pozwalający im na odbieranie bodźców bądź odbiór bodźców może być za słaby, aby mogły one odgrywać rolę w procesach poznawczych. Na przykład słaby odbiór bodźców słuchowych nie pozwala im na wykorzystywanie ich w procesie poznania, co uniemożliwia prawidłowy przebieg procesu uczenia się.
2. Proces uczenia się może napotykać na trudności wywołane zaburzeniami centralnego układu nerwowego lub efektorów. Zaburzenia te mogą powodować trudności w myśleniu abstrakcyjnym, skupieniu uwagi, wywoływać wady wymowy, zaburzenia narządów ruchu itp.
3. Proces uczenia się może też być zaburzony przez tzw. Defekty wtórne, które są spowodowane najczęściej defektami pierwotnymi. Defektem wtórnym jest np. brak naturalnego rozwoju mowy u głuchych, trudności w chodzeniu niektórych długo leżących chorych.
Proces kształcenia specjalnego jest złożony. Jego wyniki zależą od wielu czynników. Jednym spośród nich jest rodzaj i stopień zaburzenia bądź odchylenia od normy. Inaczej jest organizowany proces rewalidacyjny uczniów z wadami słuchu, a inaczej upośledzonych umysłowo. W procesie rewalidacyjnym uczniów z wadami słuchu inaczej prowadzi się rewalidację uczniów głuchych, u których wszystkie procesy poznawcze opieramy na wzroku, dotyku itp., a inaczej jest organizowany ten proces u uczniów niedosłyszących, u których jednym z podstawowych zadań jest usprawnianie posiadanych przez ucznia resztek słuchu. Jeszcze inaczej jest organizowany proces kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i inaczej w stopniu umiarkowanym i znacznym. Różnica polega między innymi na tym, że pierwszych uczymy zawodu, a upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym przygotowujemy do pracy w warunkach chronionych.
Innym kryterium decydującym o procesie kształcenia są cele i treści kształcenia. Mianowicie, w procesie nauczania- uczenia się realizowane są dwa rodzaje celów: cele, jakie realizowane są w przypadku dzieci w normie intelektualnej, a także cele rewalidacyjne. Treści nauczania są tak dobrane, że ich realizacja przebiega równocześnie.
Kolejnym czynnikiem decydującym o procesie kształcenia jest jego organizacja.
Otóż system ten jest komplementarny w stosunku do systemu szkolnego dzieci w normie intelektualnej. Posiada jednak pewne różnice wynikające z potrzeb uczniów niepełnosprawnych. O efektywności kształcenia specjalnego decyduje przygotowanie do pracy nauczyciela. I jest to kolejny z analizowanych czynników. Nauczyciel będzie osiągał w procesie nauczania-uczenia się złożone cele, jeżeli będzie znał bardzo dobrze swoich uczniów, będzie umiał stosować metody nauczania, odpowiednią organizację procesów uczenia, środki dydaktyczne oraz umiał w procesie nauczania wykorzystać środowisko.
Ważnym czynnikiem decydującym w istotny sposób o procesie kształcenia specjalnego jest baza materialna. Tak więc proces kształcenia specjalnego może przebiegać prawidłowo, jeżeli jest organizowany w odpowiednio do tego przygotowanych salach, a uczniowie są wyposażeni w odpowiednie urządzenia i środki dydaktyczne.
Kształceniem specjalnym objęci są uczniowie, których można scharakteryzować według następujących kryteriów:
1. rodzaj i stopień upośledzenia,
2. możliwość realizacji programu,
3. wiek ucznia,
4. miejsce, w którym przebiega proces kształcenia i wychowania.
Zgodnie z podziałem według pierwszego kryterium, w Polsce dzielimy
uczniów na siedem grup:
- upośledzonych umysłowo,
- z zaburzeniami słuchu,
- z zaburzeniami wzroku,
- przewlekle chorych,
- z zaburzonym narządem ruchu,
- autystycznych,
- ze sprzężonymi zaburzeniami.
Przyjmując drugie kryterium, wszystkich uczniów niepełnosprawnych można podzielić na tych, którzy mogą, i tych, którzy nie są w stanie realizować programu szkoły powszechnej. Przyjmując natomiast za podstawę wiek niepełnosprawnych, wyróżniamy tu:
0-3 lata- wczesne dzieciństwo,
4-6 lata- wiek przedszkolny,
7-18 lat- wiek szkolny,
18-65 lat- wiek produkcyjny.
Biorąc za kryterium miejsce, w którym uczymy niepełnosprawnych, można ich podzielić na uczących się:
- w szkołach powszechnych,
- w szkołach specjalnych,
- w klasach specjalnych szkół powszechnych,
- w klasach specjalnych szkół specjalnych,
- w domach rodzinnych.
Możemy mieć zatem uczniów z wadami słuchu uczących się w szkole specjalnej, realizujących programy szkół powszechnych w wieku szkolnym, uczniów upośledzonych umysłowo realizujących specjalne programy, a uczących się w szkołach powszechnych w wieku od 7 do 14 lat i, oczywiście, uczniów upośledzonych umysłowo uczęszczających do szkół specjalnych. Jest to bardziej powszechne zjawisko, które notabene stanowi przedmiot rozważań niniejszego artykułu.
Problem kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo nie spotkał się jeszcze z całościowym opracowaniem w naszej literaturze pedagogicznej. W dostępnej literaturze dotyczącej tego zagadnienia znajdują się prace podejmujące problematykę nauczania dzieci upośledzonych umysłowo na tle szkoły podstawowej specjalnej dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, klas specjalnych bądź na tle tzw. Szkoły Życia. W pracach tych odnajdujemy opis doświadczeń nauczycieli oraz przykładowe rozwiązania metodyczne. Analizując organizację oraz przebieg procesu nauczania dzieci upośledzonych umysłowo, warto sięgnąć do historii.
Kształcenie dzieci upośledzonych w Polsce nie sięga daleko wstecz. Pierwsza szkoła dla polskich dzieci upośledzonych umysłowo powstała w r.1897 w Poznaniu i w Warszawie w r.1917, w okresie dwudziestolecia międzywojennego w wielu innych miastach Polski. Tuz przed drugą wojną światową, tzn. w roku szkolnym 1938/1939 istniały już 63 szkoły specjalne, do których uczęszczało 8421 uczniów upośledzonych umysłowo. Przyjmując za podstawę ówczesne wskaźniki rozpowszechnienia upośledzenia umysłowego w populacji szkolnej, ocenia się, że potrzeby w zakresie kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo były zaspokojone zaledwie w 10,8%.
Po odzyskaniu niepodległości w latach 1944-1945 zaczęto reaktywować szkolnictwo dla dzieci upośledzonych umysłowo, o czym świadczy fakt, że w roku szkolnym1945/1946 funkcjonowały 34 szkoły, do których uczęszczało 2731 uczniów upośledzonych umysłowo. Liczba szkół dla tej kategorii dzieci systematycznie rosła i w roku 1983/1984 osiągnęła liczbę 512 szkół podstawowych specjalnych oraz 1054 klasy (oddziały) specjalne zorganizowane w powszechnych szkołach podstawowych. Łącznie w obu formach kształcenia pobierało naukę około 60 000 uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.
Nie zaspokaja to potrzeb w tym zakresie, ponieważ- jak się szacuje- mniej więcej połowa dzieci upośledzonych umysłowo uczęszczała do powszechnych szkół podstawowych bądź korzystała z odroczonego obowiązku szkolnego.
Każdy rok przynosił nowe osiągnięcia w doskonaleniu koncepcji kształcenia specjalnego. W roku szkolnym 1966/1967została wprowadzona w Polsce ośmioklasowa szkoła podstawowa specjalna. W wyniku decyzji władz, Uchwałą Sejmową z dnia 26.01.1982r., resort oświaty został zobowiązany do reformy systemu kształcenia specjalnego. Po raz pierwszy w Polsce przystąpiono do opracowania programów na podstawie kompleksowo prowadzonych badań naukowych. Z uznaniem przyjęto wprowadzenie nowego przedmiotu środowisko społeczno-przyrodnicze oraz zajęć z rewalidacji indywidualnej. Opracowano także programy nauczania poszczególnych przedmiotów. Uwieńczeniem wieloletnich prac był nowy program nauczania i wychowania w szkołach dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, opublikowany w roku 1985. Program ów jasno precyzuje, iż organizacja pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole specjalnej obejmuje dwa etapy. Pierwszy to nauczanie początkowe realizowane w klasach I-III metodą ośrodków pracy. Na etapie drugim w klasach IV-VIII stosuje się nauczanie przedmiotowe.
Niezwykle ważnym wydarzeniem w przemianach dotyczących kształcenia specjalnego są najnowsze wytyczne Dziennika Urzędowego MEN z 14.06.1996r. Nr 5, a także wytyczne MEN z r. 1995 dotyczące zmian w programie nauczania szkoły podstawowej dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w klasach IV-VIII.
Innowacje te dotyczą zarówno aspektu organizacyjnego, jak i merytorycznego w kształceniu specjalnym. Ustalono nowe ramowe plany nauczania w publicznych szkołach specjalnych: podstawowych i zasadniczych.
Cykl kształcenia rozłożono na dwa etapy: pierwszy zwany nauczaniem całościowym i drugi określany jako nauczanie przedmiotowe. Z ogromnym uznaniem należy potraktować rozszerzenie nauczania całościowego do klasy IV włącznie. Przy tym proces nauczania należy tak organizować, aby treści nauczania o charakterze intelektualnym przeplatały się z zajęciami ruchowymi i manualnymi w ramach tygodniowej liczby godzin i zgodnie z programem nauczania. Dotychczasowe programy nauczania przedmiotowego w kl. II zostały dostosowane do nauczania metodą ośrodków pracy. Adekwatnie do tych zmian nauczanie przedmiotowe realizowane jest w klasach V-VIII.
Włączenie klasy IV do nauczania początkowego realizowanego metodą ośrodków pracy jest najcenniejszym osiągnięciem przemian, jakie dokonały się w ostatnim czasie w kształceniu specjalnym. Daje to możliwość wydłużenia oddziaływania rewalidacyjnego na dziecko upośledzone umysłowo. Wszakże jest to metoda o bardzo szerokim zakresie, obejmującym początkowy okres nauczania, wychowania i terapii, ale nową metodą, której celem jest możliwie najpełniejsza rewalidacja społeczna ucznia.
Dzięki tak zorganizowanemu procesowi kształcenia specjalnego możliwości rozwojowe dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim stale się podnoszą. Stwierdzenie to jest podstawą optymizmu pedagogicznego- postawy, która powinna cechować każdego nauczyciela szkoły specjalnej.
Przyswojenie wiedzy należy oprzeć na rozumnym i czynnym opanowaniu większości zagadnień poprzez dobór aktywnych metod nauczania. Tak rozumiana stymulacja sfery poznawczej, w sposób odpowiednio zorganizowany i uwzględniający możliwości dziecka upośledzonego umysłowo w procesie kształcenia, przyczyni się do jego pełniejszej rewalidacji.