Pojęcia diagnozy używa się przede wszystkim w naukach lekarskich. Pierwotnie służyło ono wyłącznie do określenia patologicznego stanu organizmu, następnie przyjęło się w orzecznictwie lekarskim jako określenie stanu zdrowia pewnej osoby, jej zdolności do pracy itp. W wielu innych dziedzinach wiedzy używa się obecnie nazwy „diagnoza” jako określenia badanego jednostkowego stanu rzeczy.

DIAGNOZA- rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości.

Poznanie diagnostyczne opiera się na dwóch głównych elementach: na doświadczeniu i na rozumowaniu. Zebranie danych poprzez obserwację, badania specjalne, eksperymenty na przedmiocie badanym stanowi podstawę do dalszych rozumowań, prowadzących do diagnozy.

W teorii poznania zarysowały się najpierw dwa skrajne stanowiska:

- radykalny empiryzm (diagnoza jest wynikiem samego doświadczenia, zebrania danych)

- racjonalizm (decydujące znaczenie czynników racjonalnych, rozumowań przy dochodzeniu do diagnozy)

W fazie odkrywczej doświadczenie lekarskie i całościowe ujęcie zjawiska na tle jego objawów odgrywają istotnie doniosłą rolę, ale przy sprawdzaniu i uzasadnianiu diagnozy podstawowe znaczenie ma rozumowanie.

W życiu codziennym często nie można sobie pozwolić na pełne naukowe zbadanie każdego przypadku. Przy stawianiu diagnozy pomagają nam wtedy zespoły typowych objawów albo nawet pojedyncze objawy, tzw. patologiczne.

Intuicję trzeba ująć racjonalnie. Intuicyjnym można nazwać dobranie właściwego pojęcia, określenia spostrzeganego przedmiotu lub stanu rzeczy, bezpośrednie „dopasowanie” go do odpowiedniego gatunku lub typu - bez długiej czynności rozwiniętego różnicowania. W tej fazie nie da się wykluczyć możliwości błędnego postawienia hipotezy. Gotowa hipoteza, np. klasyfikacyjna lub typologiczna, musi być potwierdzona przez dalsze badania i metodyczne rozumowania.

TYPY DIAGNOZ z punktu widzenia podstawowych zagadnień, na które diagnoza ma dać odpowiedź:

I Diagnoza klasyfikacyjna lub typologiczna- odpowiada na pytanie, czym jest zdane zjawisko x, lub określa, że x należy do pewnego typu T1 (ma cechy zbliżone w pewnym stopniu do typu T1). . diagnoza klasyfikacyjna tym się różni od definicji klasycznej, że nie spełnia warunku adekwatności: x oznacza jednostkowy stan rzeczy, a nazwa W (prosta lub złożona) — nazwę ogólną, określającą gatunek.

Diagnoza klasyfikacyjna jest wstępnym określeniem badanego" stanu rzeczy,'' wymagającym dalszego uściślenia przez bardziej dokładny opis jednostkowych cech zja­wiska, gatunku, ustalenie jego fazy rozwoju, a także podanie wyjaśnień przyczynowych i celowościowych oraz określenie przewidywanego dalszego rozwoju. W medycynie np. sama diagnoza klasyfikacyjna jest diagnozą choroby, a nie chorego, i ma charakter sche­matyczny. Nie uwzględnia bowiem swoistych cech wy­stępowania danego gatunku choroby w konkretnym organizmie i nie podaje stopnia jej nasilenia.

Diagnoza typologiczna, określająca stosunek badane­go zjawiska' do jednego lub kilku typów, podaje swo­isty kompleks cech należących do pewnych typów oraz stopień ich natężenia, zbliżający lub oddalający bada­ne zjawisko od typów ogólnych, wyróżnionych w typo­logii występującej w danej dziedzinie wiedzy. Zespół n cech wchodzących w skład opisu typu ogólnego wyznacza przestrzeń n-wymiarową. Charakteryzując , badane zjawisko, stan rzeczy przy pomocy n cech (lub _n—1_{( n}—2, n—3) wspólnych z typem T_t, uwzględniając stopień nasilenia każdej z tych cech, wyznacza się dokładnie miejsce badanego zjawiska, stanu rzeczy w przestrzeni n- lub mniej wymiarowej. W ten sposób opis typologiczny jest znacznie dokładniejszy od opisu przy pomocy samych nazw gatunków, gdyż podaje swoistość danego zjawiska czy stanu rzeczy.

II diagnoza genetyczna(kauzalna)- rozkłada złożone zjawisko badawcze na proste składniki, szuka wyjaśnienia uwarunkowania przyczynowego spostrzeganych objawów na podstawie zebranych danych o wcześniejszych fazach owego zjawiska oraz na podstawie wiedzy o ogólnych prawidłowościach przyczynowych zjawisk tej dziedziny.

III „diagnoza znaczenia”- posługuje się wyjaśnianiem teologicznym, uwzględniającym czynniki samoregulujące organizmu, jego sił życiowych, tego, czy organizm jest wyczerpany chorobą i wymaga wzmocnienia, czy też jest zdrowy i ma siły, by prze­zwyciężyć samodzielnie jakąś drobną iniekcję. Nastę­pujące po diagnozie wskazanie lecznicze nie tylko bie­rze pod uwagę usunięcie źródeł infekcji, ale również ewentualną potrzebę wzmocnienia sił samoregulują­cych organizmu. Wyjaśnienie celowościowe, Ideologiczne, jest nie­zbędne przy diagnozie dotyczącej zwłaszcza stanu ukła­dów złożonych o zdolnościach samoregulacji, jak wszelkie organizmy, społeczeństwa, a także maszyny elektroniczne.

IV diagnoza fazy- na podstawie występujących objawów rozpoznaje się fazę choroby lub innego badanego zjawiska.

Układ typów diagnoz cząstkowych

1) diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna;

2) diagnoza genetyczna, czyli kauzalna;

3) diagnoza znaczenia, czyli celowościową;

4) diagnoza fazy

Powyższe typy diagnoz cząstkowych wzajemnie się dopełniają. Diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna bierze pod uwagę~ohećriy stan badanego zjawiska, dia­gnoza genetyczna wyjaśnia łańcuchy jego uwarunko­wań przyczynowych (najczęściej nie wystarcza podanie przyczyn najbliższych, potrzebne jest zbadanie przyczyn dalszych, aby dojść do przyczyn pierwszych, od których zaczyna się łańcuch uwarunkowań przy-czynowych danego zjawiska, np. patologicznego). Diagnoza celowościową . określa znaczenie badanego zja­wiska dla pewnego szerszego kompleksu zjawisk, np. całości zjawisk biologicznych w organizmie. Diagnoza fazy-zaś podaje etap rozwoju np. określonej uprzednio choroby na tle zjawisk, które ją wywołały, oraz całego kompleksu zjawisk biologicznych danego organizmu.

V ostatni człon pełnej diagnozy to przewidywanie, jak badane zjawisko" może lub powinno się rozwinąć. Jest .. to piąty typ diagnozy cząstkowej — diagnoza prognostyczna. W medycynie przeciwstawiano dawnej diag­nozie prognozę. Np. w Grecji starożytnej szkoła Kni-dos zwracała uwagę przede wszystkim na rozpoznanie gatunku choroby, a szkoła Kos (hipokratycy) na bada­nie genetyczne i prognozę.¹ Prognoza Jest__prostym wyprowadzeniem wniosków z uprzednio ustalonych elementów diagnozy, stanowi ich dopełnienie i powin­na być zaliczona do diagnozy w sensie szerszym — jako możliwie pełnego rozpoznania badanego stanu rzeczy.

Diagnoza (w szerszym sensie) jest to rozpoznanie badanego stanu rzeczy przez zaliczenie go do znanego typu albo gatun­ku, przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnienie tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej oraz przewi­dywanego dalszego rozwoju.