Rodzina ponosi podstawową odpowiedzialność za wychowanie dzieci, za ich karierę szkolną i przygotowanie do samodzielnego życia. To właśnie w rodzinie dokonuje się podstawowy proces kształtowania pojęć moralnych dziecka, jego wrażliwości moralnej i społecznej. Cechy te mają duże znaczenie dla spełnienia zadań wychowawczych przez szkołę oraz inne placówki wychowawcze. Rola rodziny jako środowiska wychowawczego nie ogranicza się do wczesnych lat życia dziecka, trwa aż do osiągnięcia przezeń samodzielności, zdobycia wykształcenia i przysposobienia do zawodu. Bardzo dużego oparcia w rodzinie, wymaga okres dojrzewania, w którym życie psychiczne staje się bardzo intensywne i kształtuje się stosunek do zagadnień i własnego życia. Wielokrotnie zwracano uwagę, że wpływu rodziny na dziecko nie da się zastąpić przez żadne inne formy opieki. O sile oddziaływań rodziny decyduje bowiem podłoże emocjonalne, osobisty stosunek rodziców do dziecka [miłość do własnego dziecka] oraz zaufanie dziecka do rodziców. W realizację zadań wychowawczych oraz do ścisłego współdziałania z rodziną włączone jest środowisko nauczycielskie, które to posiada pełną świadomość wielkiej roli rodziny w rozwoju dziecka. Udział rodziców w życiu szkoły sprzyja temu, że staje się przyjazna dzieciom, a problemy wychowawcze nie urastają do rangi patologii.

Rodzice, będący dotychczas jedynymi osobami zaangażowanymi w kształtowanie przyszłości swych dzieci, obecnie dzielą tę odpowiedzialność ze szkołą:

- rodzice są pierwszymi wychowawcami i nauczycielami dziecka i współpraca ze szkołą, uzgadnianie stanowisk leży w ich interesie,

- rodzicom zależy na jak najlepszym rozwoju dziecka i ponoszą za nie odpowiedzialność,

- wszelkie patologie, uzależnienia, agresja wymagają ścisłej współpracy szkoły i domu.

Proces budowania współpracy między rodziną a szkołą wymaga jednak lepszego zrozumienia wzajemnych relacji i ról pełnionych przez jego uczestników.

Odpowiedzialność za edukację i wychowanie dziecka, w sposób naturalny i niezbywalny przynależna jest rodzicom jednak kluczem do idealnej sytuacji jest wzajemne poszanowanie praw i poczucie odpowiedzialności.

Potrzeba otoczenia dziecka szczególną opieką prawną wyrażona została w naszym kraju poprzez Konwencję Praw Dziecka, która stanowi:

- we wszystkich działaniach dotyczących dziecka należy kierować się zasadą jego dobra;

- dziecko jest istotą ludzką, wymagającą poszanowania jej tożsamości, godności i prywatności.

Dziecko ma prawo:

- do życia;

- do swobody myśli i sumienia;

- do wyrażania własnych poglądów;

- do znajomości własnych praw;

- do wolności od wszelkiego rodzaju przemocy fizycznej i psychicznej;

- do ochrony zdrowia, wypoczynku i czasu wolnego;

- do informacji;

- do tożsamości narodowej;

- do korzystania z dóbr kultury;

- do prywatności.

Zmieniają się zatem nastawienia społeczne w stosunku do dzieci.

Dziecko po okresie uprzedmiotowienia i całkowitego podporządkowania się dorosłym, nareszcie jest spostrzegane jako podmiot procesu wychowania i pełnoprawny partner w życiu.

 

Pojęcie dysfunkcjonalności rodziny.

Do dziś jednak, jakże często zaniedbywane są zarówno obowiązki rodziców, jak i naruszane prawa dziecka. W przeważającej ilości przypadków, powyższe, wynikają z dysfunkcjonalności wychowawczej rodziny .

Dysfunkcjonalny – w języku polskim „nieprzystosowany, niedostosowany do potrzeb, celów, zwłaszcza ludzkich, społecznych.” W przeniesieniu tego pojęcia na rodzinę – jest to rodzina, która nie spełnia już swoich naturalnych funkcji, a przecież funkcja rodzicielska łączy się ściśle z funkcją opiekuńczą i wychowawczą. Cechą środowiska rodzinnego jest to , iż jego funkcje stanowią ograniczoną całość, złożoną i jednolitą, oraz nie są i nie mogą być realizowane oddzielnie.

Pojmując rodzinę jako całość, jako integralny i niezależny byt, trzeba przyjąć, iż jakiekolwiek zaburzenie, utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji, może powodować przejściową lub dłuższą niewydolność ogólnego jej funkcjonowania czyli dysfunkcjonalność. Współzależność między prawidłowym pełnieniem jednej nawet funkcji przez rodzinę, a wydolnością całej rodziny jest faktem potwierdzonym przez badania. Zaistnienie dysfunkcji w rodzinie jest następstwem wielu sytuacji, które niszczą i zakłócają prawidłowe funkcjonowanie rodziny prowadząc do zjawiska patologii: alkoholizm, prostytucja, narkomania, przemoc. Maria Łopatkowa określa rodzinę patologiczną jako taką, w której oboje lub jedno z rodziców jest alkoholikiem, przestępcą lub trudni się nierządem. Inne przypadki zalicza do kategorii rodzin zagrożonych. Wśród typologii rodzin znajdują się:

- rodziny wzorowe wychowawczo

- rodziny normalne

- rodziny jeszcze wydolne

- rodziny niewydolne

- rodziny patologiczne

W świetle tego podziału do rodzin dysfunkcjonalnych będą należały rodziny niewydolne i rodziny patologiczne. Stosując się do powyższego podziału widzimy, iż pojęcie rodzin dysfunkcjonalnych jest pojęciem szerszym od pojęcia rodzin patologicznych i określa: rodziny zdezorganizowane, rodziny zdezintegrowane, rodziny problemowe, rodziny dysharmonijne, rodziny negatywne, złe środowiska rodzinne, rodziny patologiczne. W każdej z tych rodzin zróżnicowanie możliwości wychowawczych jest bardzo duże wynikające z wielu przyczyn. Najbardziej trudne są sytuacje wiążące się z alkoholizmem, prostytucją, przestępczością, wiążące się z rozbiciem lub rozprzężeniem rodziny; wymagają bowiem szczególnych form opieki nad dzieckiem. Nawet jednak w rodzinach pełnych obserwujemy niewydolność wychowawczą wynikającą z:

- trudnej sytuacji materialno-bytowej

- niedostatecznego nadzoru nad dziećmi [praca obojga rodziców]

- niskiego poziomu wykształcenia rodziców

- dużej liczby dzieci w rodzinie

- złych warunków mieszkaniowych

Badania rodzin dysfunkcjonalnych ujawniły następujące braki:

- w rodzinie dysfunkcjonalnej potrzeby biologiczne dziecka nie są zaspokajane w

sposób wystarczający

- rodzina dysfunkcjonalna nie zaspokaja potrzeb poznawczych: pomoc w nauce,

zdobywaniu wiedzy,

- nie są zaspokajane w sposób wystarczający potrzeby psychiczne tj. akceptacji, , współdziałania, bezpieczeństwa, szacunku i dostatku

- zaniedbywane są potrzeby społeczno kulturalne, estetyczne

 

Pomoc, poradnictwo – cel i zakres działania.

Poradnictwo jest potrzebne ludziom we wszystkich obszarach ich aktywności, na całej drodze indywidualnego rozwoju. Towarzyszy człowiekowi w kolejnych etapach życia pomagając rozwiązywać pojawiające się problemy. Wielostronne działania winny zdążać do przywrócenia rodzinie jej funkcjonalności. Wiąże się to z kompleksowym wychowaniem do życia w rodzinie i wspieraniem każdej rodziny, aby trwała i zapewniała rozwój swoim członkom.

Poradnictwo wspomaga, podtrzymuje, wspiera rozwój, przyjmując charakter działań naprawczych bądź profilaktycznych. Wczesna pomoc profilaktyczna nie dopuszcza do powstawania szkodliwych dla zdrowia i wychowania nieprawidłowości, pociągających w następstwie skutki trudne do odwołania. Powinna być udzielana w środowisku bliskim dziecku a więc w szkole, rodzinie lub najbliższym otoczeniu, aby zapewnić dziecku przede wszystkim możność wzrastania w naturalnych warunkach rodzinnych, kulturalnych, społecznych.

Poradnictwo nie ma występować jako autorytet w sprawach wychowania, ale być możliwością i szansą wytworzenia kompromisu w sytuacjach trudnych i konfliktowych z wychowawczego punktu widzenia. Do problemów rozwiązywanych przez poradnictwo zaliczamy problemy związane z rodziną, wynikające z trudności w wypełnianiu jednej lub kilku funkcji przez któregoś członka rodziny lub rodziny jako grupy. Ważną dziedzinę stanowi w związku z powyższym, poradnictwo w sprawach wychowawczych. Skuteczne rozwiązywanie problemów wymaga fachowych porad nie tylko lekarza, lecz także psychologa i pedagoga. Porad tych potrzebuje nie tylko młodzież lecz w głównej mierze rodzice. Bardzo istotne są również formy i metody współpracy szkoły z rodziną ujęte w dwu kategoriach: współpracy doraźnej i stałej. Do form współpracy doraźnej należą: rozmowy indywidualne nauczycieli z rodzicami oraz lustracje przez nauczycieli środowisk rodzinnych. Obie formy są bardzo cenne ponieważ umożliwiają poznanie warunków życia ucznia, pozwalają wykryć źródła niepowodzeń oraz wpłynąć na wprowadzenie niezbędnych zmian w jego życiu domowym. Praca obojga rodziców , niekorzystne warunki mieszkaniowe, powodują konieczność pomocy w nauce a równocześnie poszerzenie zadań i funkcji wychowawczych szkoły. Część tych zadań i funkcji wypełniają świetlice szkolne i międzyszkolne, w których przebywa młodzież dojeżdżająca do szkół lub wymagająca pomocy w nauce. Szkoły przesłużonego dnia pomagają rodzinie w wypełnianiu jej zadań wychowawczych. W przypadku rodziny dysfunkcjonalnej możność wypełnienia tych zadań, zwłaszcza jeśli chodzi o pomoc w nauce jest znikoma.

Szczególna rola w niesieniu pomocy pedagogicznej rodzinom dysfunkcjonalnym wychowawczo przypada poradniom psychologiczno-pedagogicznym oraz pedagogom szkolnym. Poradnia to placówka, której celem jest udzielanie pomocy dzieciom, młodzieży oraz wszystkim, którzy z racji zawodu [nauczyciele] czy pełnionej funkcji [rodzice] są odpowiedzialni za wychowanie i rozwój dziecka. Poradnia pełni funkcje: profilaktyczną, diagnostyczną, doradczą, terapeutyczną i orzeczeniowo-kwalifikującą . W pracy poradni wyróżnia się:

- poradnictwo dydaktyczne

- poradnictwo wychowawcze

- poradnictwo opiekuńcze

Obecna organizacja poradnictwa wychowawczego nie spełnia oczekiwań osób i placówek zwracających się o pomoc. Tylko 1/5 dzieci oczekujących na pomoc otrzymuje ją. Kontakty poradni z rodzicami i dziećmi mają charakter okazjonalny. Rodzice wycofują się z możliwości skorzystania z pomocy poradni ze względu m.in. na brak czasu, obawy przed skierowaniem do szkoły specjalnej, długie oczekiwanie na diagnozę i brak natychmiastowej pomocy. Skuteczność poradni jest niewielka ponieważ koncentrują się one na diagnostyce i orzecznictwie zbyt mało czasu poświęcając profilaktyce i terapii.

Istotna rola w niesieniu pomocy pedagogicznej rodzinom dysfunkcjonalnym wychowawczo przypada pedagogowi szkolnemu. Do jego zadań należy:

- okresowa ocena sytuacji wychowawczej szkoły

- realizacja obowiązku szkolnego

- diagnoza warunków życia uczniów

- opieka nad uczniami z trudnościami

- pedagogizacja rodziców

- współpraca z poradnią

- działalność opiekuńcza

Spośród różnych form upowszechniania wiedzy pedagogicznej wśród rodziców można wyróżnić popularne wydawnictwa na tematy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży i postępowania z nimi w różnych okresach wieku oraz wykłady i poradnictwo.

Obecnie każda ze szkół organizuje różne formy współpracy ze środowiskiem rodzinnym ucznia. Bardzo popularne stały się cykle zajęć [pogadanki, szkoły, kursy] z rodzicami.

Duży wysiłek w niesieniu pomocy rodzinie niewydolnej wychowawczo i rodzinie patologicznej podejmuje Kościół poprzez organizacje i stowarzyszenia.

 

Jakkolwiek patrząc, pomoc pedagogiczna oferowana rodzinom dysfunkcjonalnym wychowawczo jest niewystarczająca. Dziecko w naszym kraju jest narażone na ciągłe naruszanie jego praw i godności. Istniejące przepisy nie do końca chronią dziecko, a tak naprawdę okazuje się, że nawet przepisy które z założenia miały dotyczyć dzieci chronią jedynie interesy rodziców, zwłaszcza w ich polskim wydaniu. Nie zmieni się nic dopóki w naszym społeczeństwie, żywy człowiek-dziecko będzie traktowany jak czyjaś własność, ktoś bezwolny, kto nie umie o sobie stanowić.

Minister Kazimierz Kapera [pełnomocnik rządu ds. rodziny]

opracował „Raport o sytuacji polskich rodzin” i w oparciu o ten raport powstał dokument „Polityka prorodzinna państwa”. W dokumencie tym poświęcono dużo uwagi problematyce wychowawczej oraz problemom, które powstają na styku rodzina-szkoła. Do nadrzędnych, długookresowych celów polityki prorodzinnej zaliczono tworzenie warunków do pełnego rozwoju poprzez wspomaganie rodzin we wszystkich fazach rozwoju.