Obserwacja jest najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów, danych drogą postrzeżeń. Takie badanie pedagogiczne dostarcza badaczowi najbardziej „naturalnej” wiedzy o obserwowanym dziecku.

Badaczem jest każdy nauczyciel. Ma on prawo i obowiązek dokonywania obserwacji dzieci pod warunkiem, że zdaje sobie sprawę z tego, że przedmiotem jego obserwacji jest człowiek i dla tego zanim do takiego działania przystąpi musi odpowiedzieć na pytanie: czy jest do tego przygotowany, czy ono dziecku pomoże, czy nie zaszkodzi?

Ważne jest aby patrzeć na dziecko nie w kategoriach ocen, ale jak na jedyną w swoim rodzaju istotę – niepowtarzalną indywidualność. Obserwujemy dziecko nie po to, żeby je oceniać, ale żeby je poznać.

Chcąc poznać dziecko należy zaobserwować różne formy jego działalności we wszystkich dziedzinach jego życia i we wszystkich środowiskach, w jakich ono przebywa.

Poznanie dziecka przez nauczycielkę w przedszkolu jest często cząstkowe, fragmentaryczne, ponieważ obserwuje je tylko w jednym środowisku, podczas wybranych form aktywności. Dlatego nie mamy prawa dokonywać uogólnień, mających charakter oceniający, klasyfikujący dzieci do różnych grup, co może być przyczyną powstawania fałszywych nastawień wobec niego.

Celem obserwacji jest chęć poznania dziecka, aby lepiej i skuteczniej pomagać mu w jego rozwoju.

Obserwację jako metodę charakteryzują dwie cechy: uważne przyglądanie i nie ingerowanie w przebieg obserwowanych zjawisk. Obserwowane osoby nie mogą wiedzieć, że są obserwowane i muszą dobrze znać osobę obserwującą.

Korzystając z podziału Z. Babskiej przybliżę teraz poszczególne rodzaje obserwacji.

Najwcześniejszym w sensie chronologicznym w psychologii i pedagogice sposobem badań dziecka było prowadzenie tzw. dzienników obserwacji przez rodziców i opiekunów dziecka. Zapisywano w nich wszystkie nowo pojawiające się zachowania rozwijającego się malucha. Może być to systematyczne, ciągłe patrzenie na dziecko, lub selektywne rejestrowanie zachowań.

Obserwacje fotograficzną charakteryzuje ciągłe, nieprzerwane obserwowanie zachowań dziecka w jakimś odcinku czasowym ( minuty, godziny). Czas obserwacji zależy od potrzeb obserwującego. Rejestruje się tu wszystkie fakty pojawiające się w zachowaniu dziecka, nie dokonując żadnej selekcji.

Często obserwacja fotograficzna stanowi punkt wyjścia do innych badań np. metody próbek czasowych. W takiej obserwacji określa się jej czas trwania i jak często w danym seansie będzie obserwowane jedno dziecko. Ustala się także z góry według jakiego klucza poszczególni obserwatorzy będą obserwować dzieci.

Rzadko kiedy w tego typu obserwacjach rejestruje się wszystkie zachowania dziecka. Najczęściej z góry określa się kategorie zachowań obserwowanych. Wszystkie kategorie muszą być wcześniej opracowane, a obserwatorzy powinni dobrze wiedzieć, jakie zachowania należy zakwalifikować do danej kategorii. Podziału zachowań dziecka dokonuje się na podstawie wcześniej prowadzonych obserwacji fotograficznych. Obserwację metodą próbek czasowych powinno przeprowadzać kilku obserwatorów w tym samym czasie, co pozwala porównać wyniki i uzyskać rzetelne badania.

Otrzymane dane wykorzystuje się do określania różnorodności, częstości i czasy występowania danego zjawiska. Obserwującego nie interesuje związek między zachowaniem a wywołującą je sytuacją. Związek taki możemy ujawnić za pomocą obserwacji metod próbek zdarzeń. Podczas takiej obserwacji obserwator czeka na pojawienie się zachowania jakie go interesuje i wówczas rejestruje je od początku do końca. W tej obserwacji dziecko wyznacza czas rozpoczęcia i zakończenia obserwacji. Zachowanie dziecka jest tutaj związane z sytuacją (pojawienie się jakiejś sytuacji wyzwala określone zachowanie). Taka obserwacja stosowana jest do rejestrowania zachowań rzadko pojawiających się ( bunt, konflikty).

W obserwacji sytuacyjnej dorosły organizuje sytuacje w celu rozpoznania przez dzieci problemu, wywołania pożądanych zachowań, aby dokonać diagnozy rozwoju różnorodnych właściwości dziecka. sytuacje taka organizuje wówczas, gdy interesuje go zachowanie dziecka w danej formie aktywności.

W literaturze traktującej o obserwacji wyróżnia się trzy rodzaje celów:

1.cel ekologiczny –pozwala na poznanie stosunków między zachowaniem się a różnymi okolicznościami zachodzącymi w otaczającej rzeczywistości.

2.cel normatywny –pozwala poznać główne tendencje rozwojowe w zakresie pewnych cech.

3.cel systematyzasyjny –pozwala na poznanie ogólnych prawidłowości psychologicznych oraz badanie zależności między ogólnymi zmiennymi zachowania się.

Obserwacja sytuacyjna to zamierzone spostrzeganie zachowań dziecka w założonym przez obserwatora układzie bodźców sytuacyjnych sprzyjających ujawnianiu się zachowań pożądanych przez badacza.

Dziecko należy obserwować w warunkach naturalnych.

Pewne cechy obserwacji sytuacyjnej pozwalają zaliczyć ją do typowej obserwacji, w której nie ingerujemy w przebieg zjawiska w żaden sposób, zaś pewne do tzw. eksperymentu naturalnego. Jedynym elementem zbieżnym z eksperymentem jest występujące i tu, i w obserwacji sytuacyjnej organizowanie sytuacji. W eksperymencie naturalnym badacz organizuje sytuacje, aby wywołać założone przez siebie zachowania. To co pozwala nazwać ten eksperyment naturalnym, to warunki naturalne, w jakich odbywa się badanie. Przystępując do obserwacji sytuacyjnej, musimy sformułować pytanie o interesujące nas zachowanie dziecka, dobrać wskazówki, zastanowić się nad częstością i długością obserwacji.

Ten rodzaj badań ułatwia zadanie ponieważ ogranicza obserwowanie zachowań do sytuacji przez nas, jakby sprowokowanej – jednocześnie naturalnej.

Rejestrujemy zachowania dziecka językiem potocznym w czasie działania bodźca i po jego zadziałaniu. Na etapie rejestrowania zachowań nie dokonujemy żadnej interpretacji, ocen. Następnym etapem jest zastanowienie się nad sposobem analizowania zebranych materiałów.

Prowadzona często w sposób dorywczy obserwacja dziecka na tle grupy nie zawsze daje rzetelny obraz jego rozwoju, dlatego organizowanie przez wychowawcę zaprogramowanych sytuacji, pozwala w sposób zamierzony i ukierunkowany na badanie interesującego nas zachowania.

Następną forma obserwacji jest autoobserwacja. Przedmiotem obserwacji jest tu relacja między zachowaniem nauczyciela a zachowaniem dzieci. W tym przypadku nauczyciel występuje jako osoba oddziaływująca na dzieci i jako obserwator. Przy autoobserwacji ważne jest to, aby nie bać się własnych błędów. Ważne jest jak zachowuje się dziecko po naszym działaniu – dowiemy się jak dziecko odebrało nasze zachowanie. Dopiero informacja od dziecka pozwoli nam bardziej jednoznacznie stwierdzić, czy i na ile nasze zachowanie było prawidłowe lub błędne, jaki był jego skutek.

Opisana powyżej forma obserwacji ma istotne znaczenie w samodoskonaleniu pedagogicznym, a także w lepszym poznawaniu dzieci, z którymi pracujemy.